vol. 50/2016 - Athenaeum · oraz w dłuższej perspektywie wpłyną na proces demokratyzacji Słowa kluczowe: sankcje, Rosja, polityka zagra-niczna, popularność Putina Restrictions - [PDF Document] (2024)

vol. 50/2016

PRZEWODNICZĄCY RADY PROGRAMOWEJ: Roman Bäcker (UMK)

RADA PROGRAMOWA: Henryk Ćwięk (AJD w Częstochowie) – najnowsza historia polityczna, Tadeusz Dmochowski (UG) – międzynarodowe stosunki polityczne, Jan Garlicki (UW) – socjologia polityki, Jan Grosfeld (UKSW) – etyka polityczna, Adam Gwiazda (UKW) – międzynarodowe stosunki ekonomiczne i polityczne, polityka gospodarcza, Ryszard Herbut (UWr)– systemy polityczne Europy Zachodniej, Jan Iwanek (UŚ) – współczesne systemy polityczne, stosunki USA z Ameryką Łacińską, Kazimierz Kik (UJK w Kielcach) – myśl polityczna, systemy polityczne, Barbara Krauz-Mozer (UJ) – metodologia i teoria polityki, Ewa Maj (UMCS) – stosunki międzynarodowe, Andrzej Małkiewicz (UZ) – globalizacja, Magdalena Mikołajczyk (UP im. KEN w Krakowie) – systemy polityczne, Tomasz Nałęcz (AH w Pułtusku) – najnowsza historia Polski, Agnieszka Pawłowska (UR) – administracja publiczna i samorząd terytorialny, Wiesława Piątkowska-Stepaniak (UO) – komunikacja społeczna, medioznawstwo, Eugeniusz Ponczek (UŁ) – teoria polityki, polska myśl polityczna, Tomasz Sikorski (US) – myśl polityczna, ruchy polityczne, najnowsza historia Polski, Witold Stankowski (PWSZ w Oświęcimiu) – najnowsza historia Polski, Stanisław Wójcik (KUL) – samorząd terytorialny, myśl narodowa, Arkadiusz Żukowski (UWM) – system polityczny RP, systemy polityczne, Marek Żyromski (UAM) – systemy polityczne

MIĘDZYNARODOWA RADA DORADCZA: Flavio Felice (Centro Studie Ricerche, Pontificia Universita Lateranense, Rzym, Włochy), Mark C. Henrie (Intercollegiate Studies Institute, Wilmington, Delaware, USA), Vit Hlousek (Uniwersytet Masaryka, Brno, Czechy), Lyaila Ivatova (Kazachski Uniwersytet Państwowy, Ałmaty), Lubomír Kopeček (Uniwersytet Masaryka, Brno, Czechy), Aleksander Lipatow (Rosyjski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny, Moskwa), Mark J. Rozell (George Mason University, Arlington, Virginia, USA), Claes G. Ryn (Catholic University of America, Washington D.C., USA), Ulrich Schmid (Universität St. Gallen, Szwajcaria), G. Jesus Velasco (Tarleton State University, Stephenville, Texas, USA), Klaus Ziemer (Fachbereich III, Politikwissenschaft, Universität Trier, Niemcy)

REDAKTOR NACZELNY: Bartłomiej Michalak

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Joanna Marszałek-Kawa (zastępca redaktora naczelnego), Danuta Plecka (zastępca redaktora naczelnego), Katarzyna Kącka (sekretarz redakcji), Katarzyna Amrozy, Daniel Urbański (redaktorzy techniczni), Beata Stachowiak (redaktor statystyczny), Paweł Jaroniak (redaktor językowy), William Benjamin (native speaker)

REDAKTORZY TEMATYCZNI:Dział komunikowanie polityczne: Dorota Piontek (Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM); Dział metodologia iteoria polityki: Tomasz Godlewski (Instytut Nauk Politycznych UW), Kamil Minkner (Instytut Politologii UO), Łukasz Młyńczyk (Instytut Politologii UZ), Beata Słobodzian (Instytut Politologii UG), Paweł Ścigaj (Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ); Dział myśl polityczna: Dariusz Faszcza (Wydział Nauk Politycznych AH im. A. Gieysztora w Pułtusku), Rafał Łętocha (Instytut Nauk Politycznych im. Jana Karskiego PWSZ w Oświęcimiu); Dział polityki sektorowe: Małgorzata Kuś (Instytut Nauk Politycznych AJD), Katarzyna Kobielska (Instytut Politologii UWr); Dział stosunki międzynarodowe: Piotr Burgoński (Instytut Politologii UKSW), Stanisław Konopacki (Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych UŁ), Katarzyna Marzęda-Młynarska (Wydział Politologii UMCS), Beata Piskorska (Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych KUL), Agnieszka Zaremba (Instytut Nauk Politycznych UJK w Kielcach), Krzysztof Żarna (Instytut Nauk o Polityce UR); Dział systemy polityczne: Tomasz Bojarowicz (Instytut Nauk Politycznych UWM), Izabela Kapsa (Instytut Nauk Politycznych UKW), Krzysztof Kowalczyk (Wydział Humanistyczny US), Ryszard Kozioł (Instytut Politologii UP im. KEN w Krakowie), Robert Radek (Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UŚ)

ADRES REDAKCJI: „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne”, Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK, ul. Batorego39L, 87–100 Toruń, e-mail: [emailprotected]; internet: www.athenaeum.umk.pl

Redaktor techniczny: Iwona Banasiak Projekt okładki ilogo: PMK Design Korekta: Joanna Jagodzińska

Wersją pierwotną pisma jest wersja drukowana

ISSN 1505-2192

Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową: tel./fax 56 648 50 70, [emailprotected] adam marszałek, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń tel. 56 660 81 60, fax 56 648 50 70, e-mail: [emailprotected], www.marszalek.com.plDrukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87–148 Łysomice, tel. 56 659 98 96

SpiS treści

— STUDIA WSCHODNIE —

Aleksandra Kuczyńska-ZonikSankcje wobec Rosji � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 7

Anna Antczak-BarzanUnia Europejska iNATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie � � � � � � � � � � � � � � � 29

Antonina KozyrskaUkraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014 � � � � � � � � � � � � � 46

Jarosław AffekStrategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 64

— STUDIA MIęDzyNArODOWE —

Rafał WillaKilka uwag oeuropejskim bezpieczeństwie wkontekście nakładów państw członkowskich Unii Europejskiej na obronność � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 89

Katarzyna Dośpiał-BorysiakPolityka Norwegii wregionie Dalekiej Północy – konsekwencje dla Unii Europejskiej � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 107

Marta S. StempieńFenomen Boko Haram � Afrykański kalifat zagrożeniem dlabezpieczeństwa międzynarodowego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 123

Bartłomiej H. ToszekRola Kosowa wbrytyjskiej polityce zagranicznej po rozpadzie Jugosławii � � � � � � � 134

Maciej MilczanowskiZnaczenie irańskiej opozycji antyreżimowej dla polityki zagranicznej Baracka Obamy � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 149

Grzegorz BaziurKwestia słowacka apolityka narodowościowa Królestwa Węgier wlatach 1848 – 1918 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 158

4 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

— rECENzjE —

Arkadiusz LewandowskiArkadiusz Nyzio, Rządzić znaczy służyć? Historia Unii Demokratycznej (1991 – 1994), Wydawnictwo PiT, Kraków 2014, ss� 595 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 177

Edward OlszewskiKrystyna Leszczyńska, Senat Rzeczypospolitej Polskiej wlatach 1989 – 2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2015, ss� 539 � � � � 183

Michał StrzeleckiKrzysztof Kowalczyk, Między antyklerykalizmem akonfesjonalizacją. Partie polityczne wobec Kościoła katolickiego wPolsce po 1989 roku, Wydawnictwo MADO, Toruń 2016, ss� 392 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 190

StU

DiA

WSc

HO

DN

ie

vol� 50/2016, ss� 7–28ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�01

SANkcje WObec rOSji *

SANctiONS AgAiNSt rUSSiA

Aleksandra Kuczyńska-Zonik**

* Praca nad artykułem została zakończona wmarcu 2015 roku�** Instytut Europy Środkowo-Wschodniej wLublinie�

— AbstrAkt —

W marcu 2014 roku Unia Europejska zdecy-dowała się nałożyć sankcje na Rosję wzwiązku ze znacznym zaangażowaniem wkonflikcie we wschodniej Ukrainie, przyłączeniem Krymu oraz zestrzeleniem samolotu malezyjskich linii lotni-czych� Sankcje skierowane były wobec określo-nych osób fizycznych iprawnych iobejmowały: ograniczenia dyplomatyczne, zamrożenie akty-wów ikont bankowych oraz zakazy ocharakterze ekonomicznym ifinansowym�

Sankcje wywarły istotny wpływ na sytuację polityczną oraz społeczno-gospodarczą wRosji� Rosja, która znalazła się wizolacji politycznej, zmuszona została poszukiwać nowych partnerów� Osłabienie jej pozycji na Zachodzie spowodo-wało wzrost aktywności wAzji ina Dalekim Wschodzie� Rosja wzmacnia także współpracę z państwami Europy Środkowo-Wschodniej, osłabiając tym samym jedność unijną�

Analiza sytuacji wewnętrznej Rosji po wpro-wadzeniu sankcji nie daje jasnej odpowiedzi na pytanie o przyszłość wysokiego poziomu popularności Władimira Putina� Istnieje jednak

— AbstrAct —

In March 2014, the European Union and the USA decided to impose sanctions against Russia because of the significant involvement in the con-flict in eastern Ukraine, the Crimea annexation, and the shooting down of the Malaysian airlines plane� Restrictions included Russian and Ukrain-ian officials following Russia’s illegal annexation of Crimea, or entities providing support to and benefitting from that case� Sanctions concerning diplomatic measures, assets freezes and visa bans were seen to be an element of pressure on Russia to change its policy towards eastern Ukraine�

Sanctions influenced the political and socio-economic situation in Russia� The international criticism of its commitment towards the east of Ukraine and Crimea devaluated Russia’s political position� Its economy has weakened as aresult of the embargo against the EU and the US in recent months� Russia has been forced to look for new partners but she is not alone� Russia is active in the Far East, strengthens cooperation with the Central and Eastern Europe countries and weakens the unity of the EU�

8 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Wmarcu 2014 roku Unia Europejska zdecydowała się nałożyć sankcje na Rosję wzwiązku ze znacznym zaangażowaniem wkonflikcie we wschodniej Ukrainie� „Przyłączenie” Krymu uznano za nielegalną aneksję, gdyż ujego podstaw legło referendum z16 marca 2014 roku, którego nie przewiduje konstytucja ukraińska� Istotnym wydarzeniem było zestrzelenie samolotu malezyjskich linii lotniczych wobwodzie donieckim wlipcu 2014 roku, do którego jednak nie przyznali się separatyści ukraińscy� Sankcje miały charakter trzypoziomowy iobejmowały: 1) ograniczenia dyplomatyczne wobec określonych osób fizycznych iprawnych (6�03�2014), 2) zamrożenie ich aktywów ikont bankowych (17�03�2014) oraz 3) zakazy ocharakterze ekonomicznym ifinansowym (25�07�2014, 30�07�2014; EU sanctions against Russia over Ukraine crisis, 2014)�

Sankcje nałożone przez USA miały inny charakter (U�S�Department of the Treasury)1� Dotyczyły: 1) zamrożenia aktywów iograniczenia możliwości wjazdu na teren USA oraz 2) ograniczeń sektorowych� Wymierzone były przede wszystkim wnajbliższe otoczenie Władimira Putina� Oile jednak USA dążyło do ograniczenia udziału podmiotów gospodarczych na rynku amerykańskim, celem sankcji UE było ukaranie konkretnych osób za zaangażowanie na Ukrainie� Preferencje UE wobec sankcji ocharakterze podmiotowym były spowodowane większymi powiązaniami gospodarczymi zRosją (Rozporządzenie Prezydenta FR, 2014; Fischer, 2014)2�

1 Sankcje zostały wydane wformie rozporządzeń wykonawczych prezydenta lub uchwalone przez Kongres tzw� Executive Orders (EO) nr 13660 (6�03�2014), 13661 (17�03�2014), 13662 (20�03�2014), 13685 (19�12�2014)�

2 Wodwecie 6 sierpnia 2014 roku Rosja nałożyła embargo na produkty rolno-spożywcze na państwa, które wprowadziły wcześniej sankcje ekonomiczne na rosyjskie osoby fizyczne iprawne lub przyłączyły się do takich sankcji (UE, USA, Kanada, Australia iNorwegia)� Zakaz miał obowią-zywać rok� Prawdopodobnie dotknie on także rosyjską gospodarkę, gdyż poszukiwania nowych

szansa, że wprowadzone sankcje przyczynią się do zmiany polityki Putina wobec Ukrainy oraz wdłuższej perspektywie wpłyną na proces demokratyzacji�

Słowa kluczowe: sankcje, Rosja, polityka zagra-niczna, popularność Putina

Restrictions have influenced the Russian inter-nal policy as well, but it is not clear whether it strengthens or weakens Putin’s popularity in the future� It is believed that they will not only change Russia’s policy towards Ukraine but also bring democratic change in Russia�

Keywords: sanctions, Russia, foreign policy, Putin’s popularity

9Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Przedmiotem poniższej analizy są konsekwencje nałożonych przez państwa Unii Europejskiej iUSA sankcji na Rosję wzwiązku zaneksją Krymu izaanga-żowaniem wkryzys we wschodniej Ukrainie� Rozpatrywane kwestie związane zmiędzynarodową pozycją Rosji oraz jej środowiskiem wewnętrznym pomogą odpowiedzieć na pytanie, czy iwjaki sposób sankcje są efektywne imogą wymusić na Rosji zmianę polityki zewnętrznej iwewnętrznej wnajbliższym czasie� Wpierwszej części zostanie opisana sytuacja, wktórej znalazła się Rosja po wprowadzeniu sankcji� Następnie zwrócona będzie uwaga na nowe kierunki polityki zagranicznej Rosji� Polityczna izolacja wymusiła bowiem na niej poszu-kiwanie nowych partnerów� Analiza będzie dotyczyła zwłaszcza konsekwencji zaangażowania Rosji na Dalekim Wschodzie iwEuropie Środkowo-Wschodniej� Wostatniej części podjęta zostanie próba analizy efektywności sankcji wkon-tekście wysokiego poziomu popularności Władimira Putina�

pOlitycZNA iZOlAcjA

Stanowisko Rosji wsprawie sankcji jest konsekwentne� Władimir Putin nazwał wojska ukraińskie „zagranicznymi oddziałami NATO”, adziałania Zachodu określił próbą geopolitycznego powstrzymywania Rosji� Przewodnicząca Rady Federacji Walentina Matwijeno zapewniała, że wszelkie działania Rosji nakie-rowane są na stabilizację wregionie, wprzeciwieństwie do systematycznych operacji wojskowych podejmowanych przez żołnierzy ukraińskich, wspieranych przez rządy USA ipaństw zachodnioeuropejskich� Jej zdaniem chaos idestabi-lizacja są wynikiem politycznej imilitarnej ingerencji Zachodu, któremu nie zależy na pokoju iinteresach narodowych Ukrainy� Ponieważ bratnie narody Ukraińców iRosjan łączy wspólny język ikultura, awielu Ukraińców posiada podwójne obywatelstwo, to Rosji najbardziej zależy na zachowaniu pokoju na Ukrainie� Omarszach ipochodach wKijowie mówi się jako onazistowskich aktach poparcia hitleryzmu� Natomiast wprowadzenie stanu wyjątkowego w obwodach donieckim i ługańskim oraz stanu podwyższonej gotowości wcałym państwie stały przedstawiciel Rosji przy ONZ Witalij Czurkin nazwał „metodami siłowymi”� Dla Rosji miał to być wyraźny dowód na to, że Ukraina nie dąży do pokojowego rozstrzygnięcia konfliktu we wschodniej Ukrainie (Петров

importerów oraz wsparcia dla rodzimych wytwórców nie zrekompensują kosztów nałożenia embarga�

10 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

2015a; Петров 2015b)� Rosja nalega na przeprowadzenie referendum i„wolnych” wyborów wDonbasie, gdyż liczy, że ich wyniki będą wystarczającym pretekstem do legalnego anektowania tych obszarów ilegitymizacji władzy we wschodniej Ukrainie�

Istotnym głosem wsprawie była wypowiedź Ministra Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej Sergieja Ławrowa, który w artykule „Priorytety Rosji wEuropie ina świecie” opublikowanym wstyczniowym numerze serbskiego czasopisma „Horyzonty” stwierdził, że konflikt na Ukrainie został sprowoko-wany antyrosyjskimi dążeniami Unii Europejskiej ipróbą wymuszenia przyjęcia polityki prozachodniej przez Ukrainę� Ławrow przyznał, że Rosja wielokrotnie stała na stanowisku neutralnej, wielowektorowej polityki Ukrainy, dlatego obecną sytuację należy rozpatrywać wkontekście odpowiedzialności Zachodu� Mimo to Rosja będzie wdalszym ciągu popierała wszystkie działania wprowadzania pokoju ibędzie angażować się wrozwiązywanie konfliktu wraz zprzedsta-wicielami wszystkich regionów isił politycznych na Ukrainie (Tass�ru, 2014; Воробьев, 2015)� Zkolei aneksja Krymu to „samodzielna, świadoma, racjonalna reakcja mieszkańców Krymu” na działania ukraińskich ultranacjonalistów, którzy zamiast integracji doprowadzili państwo do wojny domowej� Dzisiejsza Ukraina, zdaniem Ławrowa, stoi na krawędzi rozpadu, jednak nawet wtak poważnym kryzysie istnieje szansa na zgodę społeczną ipokój� Zpunktu widzenia Rosji, konieczne jest zachowanie pozablokowego statusu Ukrainy, co oznacza rezygna-cję zaspiracji stowarzyszenia zUnią Europejską przez Ukrainę�

Rada Europy obawia się, że zawieszenie udziału polityków rosyjskich wpra-cach Zgromadzenia Parlamentarnego wzwiązku zaneksją Krymu izaangażo-waniem Rosji na Ukrainie, które de facto oznacza utratę przez nich prawa głosu na czas sesji, może doprowadzić do wykluczenia Rosji zorganizacji� Sytuacja taka może pojawić się wprzypadku rocznego zawieszenia członka wpracach Rady (Council of Europe, 2015)� Deputaci rosyjscy odpowiadają, że to sama Rada osłabiła swoją pozycję, wykluczając Rosjan zmiędzynarodowego dialogu (Петров, 2015c)� Decyzja Rady oceniana jest przez Rosjan przez pryzmat ame-rykańskich nacisków przez Radę Europejską na rząd Federacji� Wprzypadku wykluczenia zRady Europy Rosja pozostaje nadal członkiem OBWE, awtej instytucji nie istnieje możliwość wprowadzania sankcji zawieszenia członkostwa� Niewątpliwie jednak decyzja Rady Europy wobec rosyjskich dyplomatów osłabia międzynarodową pozycję Rosji, azwłaszcza jej rolę weuropejskiej debacie�

Rosję dotknęły kolejne sankcje polityczne� Spotkanie G8, które miało odbyć się wSoczi, zorganizowano wBrukseli (Grupa G7 bez Rosji) wdniach 4 – 5

11Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

czerwca� Odwołano szczyt UE–Rosja oraz zawieszono bilateralne spotkania między Rosją aczłonkami Unii� Odłożono sprawę porozumień wizowych oraz negocjacji wsprawie nowej umowy UE zRosją� Problematyczna jest także kwestia implementacji dotychczasowych porozumień irealizacji wspólnych programów regionalnych� Unia jest także przeciwna prowadzeniu dalszych negocjacji zRosją na temat przystąpienia Rosji do OECD oraz Międzynarodowej Agencji Energetycznej (EU sanctions against Russia over Ukraine crisis, 2014)� Już wczasie obchodów 70-tej rocznicy lądowania aliantów wNormandii przywódcy państw zachodnich ostrzegali Putina przed izolacją wprzypadku dalszego zaan-gażowania na Ukrainie (Polskie Radio, 2014a)� Szczególnie dotkliwe dla Putina było jednak spotkanie na szczycie G20 wBrisbane (Australia), podczas którego przywódcy państw europejskich nie ukrywali obojętności lub niechęci wobec rosyjskiego prezydenta (Swinford, 2014; the Guardian, 2014; Anishchuk, Wardell, 2014)� Chociaż presja otoczenia miała bezpośredni wpływ na zachowanie Putina (opuścił szczyt przed jego zakończeniem), nie należy spodziewać się znaczącej marginalizacji rosyjskiego przywódcy� Wydaje się, że precedensowa sytuacja wBrisbane nie będzie miała większego znaczenia dla Rosji, głównie ze względu na brak jednolitego stanowiska państw wobec Rosji� Nie tylko bowiem państwa europejskie zdają sobie sprawę, że Rosja jest zbyt silnym iznaczącym państwem, by móc zneutralizować lub osłabić jej pozycję jedynie poprzez bojkotowanie spotkań na szczytach� Znacznie ważniejsze niż kwestie polityczne są powiązania gospodarcze zRosją, których koszty zerwania lub osłabienia miałyby negatywne konsekwencje dla gospodarek tych państw� Niemniej jednak chłodny stosunek przywódców wobec Putina podczas szczytu G20 był karą za aneksję Krymu izaangażowanie na Ukrainie oraz próbą wykluczenia rosyjskiego prezydenta zgrona cywilizowanych idemokratycznych państw�

rOSjA pOSZUkUje NOWycH pArtNeróW

Ławrow zapewnił, że nałożone na Rosję przez państwa Unii Europejskiej iUSA sankcje nie zmienią jej postępowania wobec Ukrainy, które minister uważa za słuszne i legalne� Nie sposób jednak nie zauważyć konsekwencji sankcji na sytuację wFederacji Rosyjskiej� Sankcje pogorszyły stosunki między Rosją aZachodem, przez co Rosja zmuszona jest poszukiwać nowych partnerów� Jej obecna polityka zagraniczna ukierunkowana jest zarówno na bilateralne, bezpośrednie kontakty zpaństwami europejskimi niezadowolonymi zpolityki

12 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

unijnej, jak ina nawiązywanie nowych relacji, zwłaszcza wobszarze azjatyckim idalekowschodnim� Oile wielowektorowe, wielopłaszczyznowe zaangażowanie Federacji Rosyjskiej jest strategicznym wyznacznikiem polityki zagranicznej, zwrot ku państwom Dalekiego Wschodu iOceanu Spokojnego jest narodowym priorytetem dynamicznego rozwoju wschodnich regionów Rosji (Strategia FR, 2009; Rozporządzenie Prezydenta FR, 2012)�

Zaangażowanie Rosji na Dalekim Wschodzie nie jest więc niczym nowy, cho-ciaż wostatnich miesiącach obserwuje się ożywienie aktywności iposzerzenie współpracy zChińską Republiką Ludową� Chociaż Moskwa iPekin prezentują różne stanowiska wobec przyszłości Dalekiego Wschodu i roli ich państw wregionie, zgadzają się co do kwestii ograniczenia wpływów USA oraz zmiany sytuacji geopolitycznej� Oba państwa charakteryzuje stosunek antyamerykański ito znacznie ułatwiło ich polityczne zbliżenie (Rozman, 2014)� Źródłem współ-pracy między Rosją iChinami jest antyamerykańska opozycja oraz potrzeba rozwoju gospodarczego� Bodźcem do nawiązania głębszych relacji był sprzeciw Chin wobec nałożonych przez Unię Europejską na Rosję sankcji (Федякина, 2015)� Wprowadzenie sankcji zmusiło Rosję do poszukiwania nowych partne-rów, aChiny mogą zbalansować utratę inwestorów ibyć źródłem przyszłego wzrostu gospodarczego� Rok 2014 był przełomowy dla dwustronnych stosunków rosyjsko-chińskich� Wmaju podpisano kontrakt na długoletnie dostawy gazu do Chin, chociaż rozmowy wjego sprawie prowadzono od 10 lat� Przewiduje on sprzedaż 38 mld3 gazu rocznie� Porozumienie owartości 400 mld USD obejmuje także inwestycje wsferze infrastruktury, które oceniono na 70 mld USD (Латухина, 2014)� Wlistopadzie podpisano także podobne porozumie-nie na dostawę gazu zzachodniej Syberii do północno-zachodnich regionów Chin� Współpraca wdziedzinie energetycznej stanowi podstawę przyjaznych stosunków rosyjsko-chińskich� Dla Moskwy ma także wymiar propagandowy� Oba kontrakty zostały podpisane wmomencie ostrego konfliktu gazowego Rosji zUkrainą oraz ochłodzenia relacji zUnią Europejską, grożącą zmniejszeniem importu gazu�

Kolejną płaszczyzną porozumienia jest wymiana handlowa� Wpaździerniku sformalizowano porozumienie owymianie waluty, które ma ułatwić współpracę handlową iinwestycyjną� Dzięki umowie cztery największe chińskie banki otwo-rzyły swoje filie wRosji� Od lipca realizowane są również umowy dotyczące nawigacji satelitarnej, które według specjalistów mają do 2020 roku przynieść dochody 400 mld juanów wCHRL i1 tln rubli wRosji (Сюе, 2015)� Coraz więcej Chińczyków przyjeżdża do Rosji� Dynamika rosyjsko-chińskich procesów

13Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

migracyjnych wskazuje na gwałtowny wzrost kontaktów iotwarcie granicy po 2010 roku (Urząd Statystyczny FR, 2013)3�

Rosja dąży do intensyfikacji kontaktów na Dalekim Wschodzie, co pozwoli-łoby jej zdywersyfikować sprzedaż surowców naturalnych oraz odgrywać większą rolę w utrzymaniu bezpieczeństwa w regionie� Aktywność dyplomatyczna iwspółpraca zChinami, Indiami, Japonią iWietnamem pomogłaby Rosji wyjść zizolacji politycznej, wjakiej znalazła się po wprowadzeniu sankcji oraz zrów-noważyłaby wpływy USA na Dalekim Wschodzie (Mankoff, 2015)� Współpraca między państwami dotyczyć ma m�in� sektora energetycznego, informacyjnego oraz rolniczego�

Zacieśnienie polityczne, gospodarczej ipolitycznej współpracy Rosji zKoreą Północną budzi uzasadnione obawy� Wspólne projekty iprogramy gospodarcze, infrastrukturalne iinwestycyjne zakładają zrekonstruowanie sieci kolejowej Korei Północnej ipodłączenie jej do sieci wRosji; poprowadzenie gazociągu ilinii energetycznych na Półwyspie, atakże pozyskiwanie surowców mineralnych wKorei� Rosja obiecała zablokować decyzje okolejnych sankcjach nakładanych na Koreę przez środowisko międzynarodowe oraz poprzeć Koreę wsporze zUSA oThe Interview� Oba państwa przyznają, że dalsze pogłębianie więzi politycznych igospodarczych jest zdecydowanie winteresie ich narodów, gdyż przyczynia się do zapewnienia stabilności ibezpieczeństwa wregionie (Weitz, 2015)�

Wciągu ostatnich kilkunastu lat podejście Rosji wobec kwestii koreańskiej charakteryzuje się niezwykłą spójnością ikonsekwencją� Rosyjscy politycy dążą do normalizacji sytuacji na Półwyspie, zarówno dla bezpieczeństwa, jak ireali-zacji własnych celów gospodarczych� Wpisuje się także wpriorytety rosyjskiej polityki zagranicznej, dla której zapobieganie prowokacjom ze strony KRLD oraz naprężeniu między Koreami, ograniczanie programu jądrowego KRLD przez stosowanie pozytywnych zachęt oraz zacieśnianie zależności gospodarczej poprzez budowę infrastruktury iinwestycje energetyczne są jedynie instrumen-tami zapewnienia pozycji lidera wregionie iwyeliminowania USA zrywalizacji oprzywództwo wAzji Wschodniej�

3 W2013 roku było ich ponad tysiąc� Dawało to trzecią pozycję (po Polsce iFinlandii) wrankingu przyjeżdżających do Rosji osób zzagranicy spoza państw WNP�Najczęściej Chińczycy przyjeżdżali wcelach turystycznych�

14 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Tab. 1 . Wizyty zagraniczne Władimira putina i spotkania z przedstawicielami państw w czasie trwającej prezydentury

Wizyty zagraniczne Władimira Putina ispotkania zprzedstawicielami państw

Przed wprowadzeniem sankcji Po wprowadzeniu sankcji

Regiony 20121 20132 2014 2015 (do 03.)

Państwa byłego ZSRR

Abchazja x 1 x X

Armenia x 1 x X

Azerbejdżan x 1 x X

Białoruś 1 1 4 1

Kazachstan 2 2 2 1

Kirgistan 1 1 x X

Osetia Południowa x x x 1

Tadżykistan 1 x 13 X

Turkmenistan 1 x x X

Ukraina 1 1 x X

Uzbekistan 1 x 1 X

Ilość wizyt 8 8 8 3

Azja Południowo-Wschodnia, Daleki Wschód

Bangladesz x 1 x X

Chiny 1 1 34 X

Indie 1 x 1 X

Indonezja x 1 x X

Japonia x 1 x X

Korea Południowa x 1 x X

Mongolia x x 1 X

Wietnam x 1 x X

Ilość wizyt 2 6 5 0

Ameryka Południowa

Argentyna x x 1 X

Brazylia x x 15 X

Kuba x x 1 X

Nikaragua x x 1 X

Ilość wizyt 0 0 4 0

15Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Wizyty zagraniczne Władimira Putina ispotkania zprzedstawicielami państw

Przed wprowadzeniem sankcji Po wprowadzeniu sankcji

Regiony 20121 20132 2014 2015 (do 03.)

Bliski Wschód, Afryka Północna

Egipt x 1 1 1

Izrael 1 x x X

Jordania 1 x x X

Palestyna 1 x x X

Turcja 1 x 1 X

Ilość wizyt 4 1 2 1

Europa

Austria x x 1 X

Belgia x 16 x X

Finlandia 1 1 x X

Francja 1 1 27 X

Holandia x 1 x X

Niemcy 2 1 x X

Serbia x x 1 X

Szwajcaria x x 1 X

Watykan iWłochy x 1 x X

Węgry x 1 x 1

Wielka Brytania iIrlandia 1 1 x X

Ilość wizyt 5 8 5 1

Ilość wszystkich wizyt 19 23 24 5

1 Od 7�05�2012 (data zaprzysiężenia Putina na prezydenta Federacji Rosyjskiej); 2 Do 03�2014 (wprowadzenie sankcji); 3 11 – 12�09�2014 szczyt Organizacji Szanghajskiej; 4 9 – 11�11�2014 forum APEC; 5 13 – 17�07�2014 szczyt BRICS; 6 28�01�2014 szczyt Rosja–UE�Kolejna zagraniczna wizyta Putina miała miejsce dopiero 3 miesiące później wBiałorusi (zwykle Putin odbywa wizyty zagra-niczne raz lub kilka razy wmiesiącu)� Krótkotrwały spadek aktywności Putina był związany zanty-rosyjską krytyką UE iUSA� Wtym czasie Putin został zmuszony do przekierunkowania własnej polityki zagranicznej iposzukiwania nowych partnerów; 7 6�06�2014 70� rocznica lądowania wNormandii ibitwy oNormandię, wktórej uczestniczyło 20 zachodnich przywódców, wtym Francji, Rosji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, USA, Polski iUkrainy�

Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://news�kremlin�ru�

16 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Aktywność zagraniczna rosyjskiego prezydenta przed ipo wprowadzeniu sankcji na Rosję przedstawia tablica 1� Nie dziwi niska liczba spotkań prezy-denta Rosji zprzedstawicielami państw europejskich po wprowadzeniu sankcji� Natomiast liczba wizyt zagranicznych w państwach byłego ZSRR, a także spotkań zprzywódcami zAmeryki Południowej oraz regionu Azji Południowo--Wschodniej utrzymuje się na wysokim poziomie� Rosja uczestniczyła także wspotkaniach wielostronnych: ASEM (Asia-Europa Meeting, Włochy), ВЕЭС (VEES, Eurazjatycka Ekonomiczna Rada Najwyższa, Rosja), ODKB (Organiza-cja Układu oBezpieczeństwie Zbiorowym, Rosja), WNP (Białoruś)� Prezydent chętnie odwiedzał państwa wAzji Centralnej, co z jednej strony świadczy otym, że utrzymanie silnych powiązań izależności (od Rosji) wregionie od lat pozostaje jednym zpriorytetów polityki Putina wobszarze „bliskiej zagranicy”, akrytyka Zachodu nie ma wpływu na relacje tych państw zRosją� Zdrugiej strony nałożone na Rosję ograniczenia przyczyniły się do intensyfikacji spotkań na najwyższym szczeblu (Mińsk stał się neutralnym miejscem dialogu wspra-wie Ukrainy) oraz zacieśnienia kontaktów gospodarczych (od 1 stycznia 2015 rozpoczęła działalność Eurazjatycka Wspólnota Gospodarcza, do której należą Białoruś, Kazachstan, Rosja, Armenia iKirgistan)�

SłAbOść UNii

Rosja zdaje sobie sprawę, że zyska więcej, podpisując dwustronne porozumienia ze skonfliktowanymi ze sobą państwami Unii Europejskiej, dlatego dąży do osła-bienia jedności unijnej� Najbardziej konsekwentna istała wswoich opiniach jest Polska, według której sankcje są jedynym narzędziem nacisku Unii Europejskiej wrelacjach zRosją (Buras, 2015)� Stanowiska pozostałych państw nie są już tak jednoznaczne� Polska wswojej zdecydowanie antyrosyjskiej polityce została osa-motniona� Czechy, Słowacja iWęgry nie podzielają jej entuzjazmu wobec dalszych sankcji, tym bardziej że wśród priorytetów państw Europy Środkowo-Wschodniej znalazły się ekonomiczne interesy ikorzyści współpracy zRosją, które przewyż-szają utrzymanie jedności isolidarności wramach porozumień regionalnych� Oile Polska naciskała na zintensyfikowanie wspólnych działań wdziedzinie obronności (m�in� wzmocnienie wschodniej flanki NATO), Czechy, Słowacja iWęgry zaintere-sowane były wzmocnieniem powiązań gospodarczych (Gulevich, 2014)�

Paradoksalnie niektóre znich same zabiegają owspółpracę zRosją� Słabością polityki sankcji Unii Europejskiej jest to, że problem sankcji dotknął nie tylko

17Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Rosję, ale również państwa europejskie, silnie powiązane gospodarczo zRosją� Wśród nich są Czechy, Słowacja iAustria, które sprzeciwiają się nakładaniu kolejnych sankcji ipostulują owiększą efektywność wsferze politycznej� Państwa te kilkukrotnie groziły zawetowaniem sankcji wobec Moskwy, gdyż ich zdaniem szkodzą one gospodarkom narodowym, atakże nie wpływają na stabilizację na Ukrainie (Kobzova, 2015)� Wstyczniu tego roku doszło do spotkania trzech polityków najwyższego szczebla: premiera Czech Bohuslava Sobotki, premiera Słowacji Roberta Fico oraz kanclerza Austrii Wernera Faymanna wSlavkov wcelu ustanowienia „nowej formy współpracy regionalnej”� Wszczególności miało dotyczyć ona sfer współpracy transgranicznej, zatrudnienia, wzrostu gospodarczego iwspólnej polityki unijnej (VládaČeské republiky, 2015)� Według sceptyków powstanie tzw� Grupy Austerlitz miało jednak świadczyć ozawiąza-niu sojuszu prorosyjskiego wEuropie Środkowo-Wschodniej� Chociaż rządy Czech, Słowacji iAustrii publicznie sprzeciwią się dalszym sankcjom, opinie są podzielone� Wpraktyce nie chcą podważać celowości polityki UE iobniżać solidarności unijnej� Chodzi jednak ozwrócenie uwagi na negatywne aspekty polityki sankcji, które dotykają zwłaszcza małe państwa Unii Europejskiej� Spo-tkanie wSlavkov miało także inny wymiar dla relacji środkowo-europejskich� Do tej pory Grupa Wyszehradzka miała wyrażać wspólne stanowisko państw regionu� Jednak konflikt na Ukrainie spowodował wyraźny jej rozłam, aPolska ze swym zdecydowanym stanowiskiem wobec Rosji jest odosobniona� Nieobecne na spotkaniu Grupy Austerlitz Węgry także poczuły się wykluczone zpolityki regionalnej� Hungarian Free Press pisze nawet, że spotkanie wSlavkov było dowodem na to, że Grupa Wyszehradzka jako forma współpracy politycznej, militarnej iekonomicznej przestała istnieć (Lázár, 2015)� Już od pewnego czasu państwa Grupy nie mogły porozumieć się wsprawie wspólnej polityki unijnej (zwłaszcza wsprawie polityki energetycznej), ale jabłkiem niezgody stała się przyszłość sankcji unijnych wobec Rosji�

Zkrytyczną reakcją państw Unii spotkało się zwłaszcza zacieśnienie współ-pracy energetycznej Rosji zWęgrami ipolityczne zbliżenie obu państw, do którego doszło wostatnim czasie� Zgodnie zporozumieniem rosyjska państwowa spółka Rosatom ma uczestniczyć wrozbudowie elektrowni jądrowej wPaks, aRosja ma udzielić kredytu na sfinansowanie inwestycji (Newsweek, 2014; Polskie Radio, 2014b)� Chociaż Węgry utrzymują, że umowy nie mają charakteru politycznego inie zostały podpisane wbrew zachodnioeuropejskiemu konsensu-sowi, sprzeciwiającemu się polityce Rosji wobec Ukrainy, trudno nie łączyć ich zukraińskim kontekstem� Tym bardziej, że premier Węgier Viktor Orbán jest

18 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

postrzegany jako sojusznik iprzyjaciel Władimira Putina� Nie tylko sprzeciwia się dalszym sankcjom wobe Rosji, ale proponuje także autonomię dla ukraiń-skich Węgrów wramach federalizacji Ukrainy� Zkolei dla Rosji współpraca ma charakter strategiczny, gdyż jej podstawą jest dążenie do poszukiwania nowych partnerów irynków zewnętrznych oraz zawieranie dwustronnych porozumień mających na celu obniżanie efektywności dialogu ispójności polityki państw zachodnioeuropejskich�

Rosja poszukuje także partnerów wsferze militarnej� Przykładem dwustron-nej współpracy wrejonie wschodniej części Morza Śródziemnego jest koncepcja utworzenia baz wojskowych na Cyprze� Rosja miałaby uzyskać dostęp do portu wLimassol, atakże bazy lotniczej Andreas Papandreu lub lotniska wPafos, wpołudniowo-zachodniej części Cypru (Волков, 2015)� Rosja od dawna pro-wadziła rozmowy na ten temat, ajeśli dojdzie do porozumienia zCyprem, wraz zbazami na Krymie Rosja będzie mogła wzmocnić swoją pozycję geopolityczną wregionie� Cypr również jest zainteresowany wzmocnieniem współpracy� Na mocy porozumienia Rosja zrezygnowałaby zrestrukturyzacji zadłużenia oraz wsparła Cypr wkonflikcie zwładzami tureckiej części wyspy� Przychylna Rosji jest również Grecja, niezadowolona zrestrykcyjnej polityki Unii Europejskiej (Kvashnin, 2015)�

SpADek pOpUlArNOści cZy WZmOcNieNie AUtOrytetU?

Konsekwencje sankcji odczuwają także sami Rosjanie� Mimo zapewnień rządu ostabilności finansowo-ekonomicznej państwa sytuacja gospodarczo-społeczna wRosji jest poważna� Mimo że spowolnienie gospodarcze nie jest aż tak dra-matyczne jak w2009 roku, nie należy przewidywać wyraźnej zmiany wtym zakresie, aprzedłużający się kryzys gospodarczy może mieć bardziej negatywne konsekwencje� Obecna sytuacja finansowa rosyjskiego rządu jest stosunkowo korzystna� Stopień inflacji jest nadal niższy niż wokresie poprzedzającym kry-zys finansowy z2008 roku, gdzie wynosił on ponad 13%� Daje to Rosji szansę 2 – 3-letniej perspektywy przetrwania iprzezwyciężenia negatywnych skutków sankcji� Wprzeciwnym razie konsekwencje mogą być nieprzewidywalne (Dreyer, Popescu, 2014)�

Przewiduje się, że wdłuższej perspektywie sankcje nałożone na Rosję przez państwa Zachodu dotkną szerokie kręgi społeczne, awraz zpogorszeniem się sytuacji społeczno-gospodarczej wkraju nasilą się konflikty iprotesty wRosji�

19Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Konsekwencjami takiej sytuacji będzie wzmożona migracja młodych idobrze wykształconych osób za granicę oraz spadek profesjonalizmu inepotyzm wsfe-rze publicznej� Władze federalne starają się jednak temu zapobiec� Zapowiadają, że nałożone na Rosję sankcje zpowodu zaangażowania na Ukrainie nie spo-wodują zmniejszenia środków przeznaczonych na wsparcie dla najuboższych Rosjan� Wrepublikach trwają też prace legislacyjne nad wprowadzeniem planów antykryzysowych zuwzględnieniem regionalnej specyfiki (Воздвиженская, Домчева, Зубков, 2015)� Polegać one miałyby na substytucji importu ieksportu, preferencjach dla firm, pomocy dla banków isektorów strategicznych� Podjęte zostały także działania zachęcające pracowników zzagranicy do imigracji, wcelu pobudzenia rosyjskiej gospodarki (Ustawa FR, 2014; Домчева, 2015)4� Wmyśl korekty rosyjskiego budżetu na rok 2015 zapowiadane zmiany (znaczny udział sektora obronnego ibezpieczeństwa wewnętrznego oraz sektora socjalnego) nie prowadzą jednak do modernizacji gospodarki, ale są próbą utrzymania status quo, gdyż odsuwają reformy strukturalne iwsferze socjalnej, obawiając się wzrostu niezadowolenia społecznego (Fischer, 2015)�

Autorzy raportu Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych wskazują, że sankcje nałożone na Rosję po aneksji Krymu iagresji na wschodniej Ukrainie okazały się skuteczne� Łącznie zinnymi czynnikami, m�in� spadkiem cen gazu, sankcje doprowadziły do drastycznego zmniejszenia się rosyjskich rezerw walutowych ipoważnych problemów rosyjskiej gospodarki� Chociaż wdalszym ciągu władza Putina wydaje się być silna iniezagrożona, wdłuższej perspektywie sankcje osłabią rosyjskie państwo� Dlatego konieczne jest ich utrzymanie, dopóki Moskwa nie zmieni swej agresywnej polityki inie będzie postępować zgodnie zprawem międzynarodowym (Ćwiek-Karpowicz, Secrieru, 2015)� Wydawać by się mogło, że następstwem pogarszającej się sytuacji społeczno-gospodarczej wFederacji Rosyjskiej będą masowe protesty społeczne� Bardziej wnikliwi obserwatorzy zwrócą jednak uwagę na przyczyny icharakter niezadowolenia

4 Chodzi zwłaszcza oniskowykwalifikowanych pracowników chińskich, wietnamskich ikoreań-skich, którzy chcą mieszkać ipracować wRosji� 1�01�2015 weszła ustawa, zgodnie zktórą imigranci muszą wykazać się znajomością języka rosyjskiego, historii ikultury Rosji oraz podstaw prawa Fe-deracji Rosyjskiej� Celem ustawy było ograniczenie liczby imigrantów niewykwalifikowanych oraz pozostających poza wpływem szeroko pojętej kultury rosyjskiej� Przybyli zpaństw WNP łatwiej adaptują się iintegrują wrosyjskim środowisku, nie mają także problemów zjęzykiem rosyjskim� Kryzys gospodarczy oraz dywersyfikacja rosyjskiej polityki zagranicznej wymusiły jednak koniecz-ność zmiany wstosunku do niektórych kategorii imigrantów� Rząd przewiduje zwolnienie od obo-wiązku testu pracowników zChińskiej Republiki Ludowej�

20 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

wRosji� Bardzo prawdopodobna jest bowiem sytuacja, wktórej kryzys społeczno--gospodarczy wkraju spowoduje wzrost nastrojów antyzachodnich iwystąpień wymierzonych przeciwko państwom UE iUSA, których polityka ma na celu upokorzenie iukaranie Rosji za jej próbę emancypacji iindywidualizm� Chociaż wzrost aktywności społecznej związanej ze śmiercią Borysa Niemcowa mógłby być postrzegany jako wyraz woli obywatelskiego sprzeciwu wobec władzy (Гудков, 2015), analiza dotychczasowej polityki Putina pokazuje, że wsytuacjach kryzysowych społeczeństwo godzi się na poniesienie dodatkowych kosztów, jakimi są ograniczenie praw iswobód obywatelskich wimię stabilności, bezpie-czeństwa iniezależności� Wrezultacie konsolidacja autorytaryzmu, zwiększenie cenzury oraz opozycja wobec wartości liberalno-demokratycznych sprzyjają zachowaniu iumacnianiu władzy wRosji (ryc� 1)� Jest to rezultat populistycznej gry Putina� Oile euforia przyłączenia Krymu przyniosła Putinowi najwyższą po wojnie zGruzją oOsetię Południową popularność (87%), na przełomie 2014 i2015 roku, wskutek nałożonych przez Unię Europejską iUSA sankcji oraz spadku światowych cen ropy naftowej, społeczeństwo rosyjskie zaczęło odczuwać bezpośrednie konsekwencje kryzysu ekonomicznego� Jednakże uwaga społeczna umiejętnie została przesunięta zpłaszczyzny ekonomicznej na płaszczyznę ideologiczną, akonflikt Rosji zZachodem oprzyszłość Ukrainy stał się zagadnieniem wzbudzającym największe zainteresowanie i emocje Rosjan� Wten sposób uwaga społeczeństwa została odsunięta od wewnętrznych problemów izwrócona ku zagrożeniu ze strony antyrosyjskich działań Zachodu (Волков, 2015)� Temat ten wielokrotnie pojawiał się wretoryce władz Federacji Rosyjskiej, gdyż budząc nieuzasadnione obawy, zawsze przynosił oczekiwany skutek� Antyzachodni nacjonalizm jest jednym zfenomenów, powracających wsytuacjach konfliktowych dla odwrócenia uwagi Rosjan od kryzysu wewnętrz-nego iintegracji wobec zagrożenia zzewnątrz�

Społeczeństwo rosyjskie pozostaje pod silnym wpływem kontrolowanych mediów publicznych, które kształtują antyrosyjski obraz państw Zachodu� Dla-tego mimo wzrastających cen Rosjanie będą popierać politykę rządu rosyjskiego� Wzrastać będzie również niechęć do państw zachodnich� Większość obywateli Federacji Rosyjskiej popiera politykę Putina iutożsamia się zjego decyzjami wsprawie zaangażowania na Ukrainie� Zgodnie zwynikami sondażu prowa-dzonego przez Centrum Lewady wmarcu isierpniu 2014 roku przeważająca większość ankietowanych uważała, że Krym powinien być częścią Federacji Rosyjskiej (64% i73%)� Wmarcu 14% ankietowanych przyznało, że Krym powi-nien być częścią Ukrainy, ale wsierpniu jedynie 4 % było tego zdania (Centrum

21Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Levady, 2014)� Wuzasadnieniu ankietowani wskazywali na „odwieczną rosyj-skość” Krymu oraz zagrożenia ze strony ukraińskich ruchów nacjonalistycznych ipolityki ukrainizacji wobec mniejszości rosyjskiej na Ukrainie� Wśród uczuć społeczeństwa rosyjskiego dominowały poczucie sprawiedliwości, dumy zwła-snego państwa, radość ipochwała dla działań rządu� Gwałtowną reakcję państw zachodnich wobec działań Rosji na Krymie ankietowani uzasadniali przede wszystkim wrogim stosunkiem państw UE iUSA do Rosji oraz dążeniem do wywierania nacisku na Rosję, atakże pogwałceniem prawa międzynarodowego przez Rosję lub błędną analizą sytuacji wewnętrznej na Ukrainie przez państwa Zachodu�

ryc. poziom popularności Władimira putina oraz ocena jego polityki (w pro-centach) na tle istotnych wydarzeń w latach 1999–2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Centrum Levady, http://www�levada�ru�

22 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Do podobnych wniosków można dojść, analizując sondaż na temat przyszłych wyborów prezydenckich wRosji� Jedynie 25% ankietowanych nie zagłosowałoby na Putina w2018 roku (w2013 było ich aż 47%)� 41% Rosjan uważa, że Putin jest gwarantem stabilności wpaństwie itylko on może utrzymać porządek iintegralność Rosji (Centrum Levady, 2015)� Pozytywna ocena rządów Putina związana jest ztrudną sytuacją Rosji, zagrożonej utratą międzynarodowej pozycji ikryzysem gospodarczo-społecznym� Rosjanie oczekują od Putina konkretnej reakcji na działania Zachodu inieustępliwości wobec nacisku zjego strony� Porażka oznaczałaby konieczność redefinicji polityki zagranicznej iwewnętrznej Rosji�

Wzrost kosztów zaangażowania Rosji (m�in� znaczna liczba ofiar wśród Rosjan wkonflikcie) może doprowadzić do zmiany postaw społeczeństwa rosyjskiego (Ćwiek-Karpowicz, Secrieru, 2015)� Będzie to również doskonała okazja do kolej-nych agresywnych działań wobronie własnych obywateli imniejszości rosyjskiej (diaspory)� Ponieważ poparcie Putina rośnie wraz ze spadkiem bezpieczeństwa istabilności wkraju, można przypuszczać, że nawet bardziej konfrontacyjna polityka Rosji wnajbliższym czasie nie będzie wstanie wpłynąć na obniżenie popularności obecnego prezydenta� Wkonsekwencji będzie to miało znaczenie dla decyzji dotyczących zwiększenia kontroli nad społeczeństwem�

Zgodnie zprzewidywaniami Lucana Way’a(2008), według którego poziom stabilności systemów autorytarnych na obszarze byłego Związku Radzieckiego zależy m�in� od siły powiązań określonego państwa zZachodem, bardziej zin-tensyfikowana współpraca zZachodem będzie sprzyjała bardziej dynamicznym procesom demokratycznym� Zkolei niski poziom powiązań będzie sprzyjał utrzymaniu status quo� Biorąc pod uwagę obecne ochłodzenie relacji Rosji zZachodem, bardziej prawdopodobna wydaje się konsolidacja autorytaryzmu izachowanie władzy przez ekipę Putina�

Oile wysoki poziom poparcia dla urzędującego prezydenta pozwala mu na podejmowanie arbitralnych decyzji ikształtowanie środowiska międzynarodo-wego iwewnętrznego według własnych przekonań, wniektórych przypadkach jest zmuszony użyć środków militarnych, by wymusić posłuszeństwo swojego elektoratu� Uzasadnieniem dla brutalnej siły ma być zagrożenie suwerenności państwa ibezpieczeństwa obywateli� Paradoksalnie więc wewnętrzne kryzysy społeczne igospodarcze wzmacniają jego rolę istwarzają możliwości do dalszej konsolidacji władzy�

Duże znaczenie wkształtowaniu się wizerunku prezydenta będzie miało poczucie zagrożenia wśród Rosjan� Obejmując urząd prezydenta w2000 roku,

23Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Putin wykorzystał sytuację subiektywnego iobiektywnego ograniczenia bezpie-czeństwa istabilności, które są jednymi zprzyczyn pojawienia się irozbudzania postaw nacjonalistycznych� Wokreślonych sytuacjach przejawy takich zachowań mogą dotyczyć niewielkiej części lub większości społeczeństwa, atakże koncen-trować się wokół konkretnych idei, osób istruktur iprzybierać mniej lub bardziej spontaniczną formę� Poczucie braku bezpieczeństwa może wynikać zrealnej rze-czywistości zagrożenia lub być subiektywnym odbiorem społeczeństwa lub danej grupy� Sytuację poczucia zagrożenia mogą wywołać również świadome działania polityczne wcelach zdobycia lub utrzymania władzy� Do eskalacji strachu mogą przyczynić się także mass media, wznacznej części kontrolowane przez władzę� Każda ztych sytuacji wydaje się prawdopodobna, biorąc pod uwagę fakt, że Putin dysponuje szeregiem instrumentów dla rozbudzania poczucia strachu iwrogości wstosunku do „innego”, asukcesy wwalce zwrogiem przyczyniają się do popularności władzy�

Pozycja Putina wRosji nie jest obecnie zagrożona� Nie posiada, żadnych rywali, awskazane uwarunkowania umacniają jego dotychczasową rolę� Zaan-gażowanie Rosji wkonflikt na Ukrainie ianeksja Krymu wyraźnie potwierdzają zależność popularności Putina od działań ukierunkowanych na ochronę Rosjan wobszarze „bliskiej zagranicy” oraz tworzenie obrazu „wrogich państw zachodnich”� Biorąc pod uwagę fakt, że nie przewiduje się istotnej zmienności jakości uwarunkowań, prawdopodobne jest utrzymanie wysokiego poziomu popularności Putina wRosji�

Już teraz obserwujemy wpływ sankcji na sytuację wewnętrzną wpaństwie, ale trudno jednoznacznie przewidzieć ich konsekwencje wdłuższej perspek-tywie� Pewne jest, że aneksja Krymu iwojna we wschodniej części Ukrainy nie są realizacją nowej rosyjskiej myśli filozoficznej, ale elementem stałej praktyki rosyjskiej, mającej potwierdzić iumocnić jej pozycję we współczesnym świecie� Warto także się zastanowić, czy wprowadzone sankcje przyniosą oczekiwane rezultaty iczy wdłuższej perspektywie mogą przyczynić się do faktycznego osłabienia systemu autorytarnego wRosji, czy raczej będą wsparciem dla anty-demokratycznych poczynań Putina� Obecna analiza wpływu sankcji na politykę Federacji Rosyjskiej nie daje jasnego obrazu na temat przyszłości państwa ijego zachowania wśrodowisku międzynarodowym�

24 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

pODSUmOWANie

Efektywność sankcji będzie zależała od konsekwentnej polityki państw zachodnich, ale trudno ozachowanie jedności wobec polityki antyrosyjskiej� Chociaż państwa zachodnie nie mają złudzeń co do rzeczywistych celów Rosji, wrozmowie Przewodniczący Rady Europejskiej Donald Tusk przyznał, że Unia Europejska nie jest gotowa na zaostrzenie sankcji wobec Rosji, mimo kolejnych prowokacji zjej strony (Mikulska, 2015)� Proces osiągania kompromisu wgronie państw UE jest tym bardziej złożony, że Rosja stara się doprowadzić do podzia-łów wewnątrz Unii�

Państwa europejskie nie są wystarczająco zmotywowane, by zaostrzyć sankcje przeciwko Rosji� Obawiają się oodwetowe działania, wymierzone wich gospodarki narodowe� Nowym sankcjom sprzeciwia się prezydent Czech Milosz Zeman, który wyraził potrzebę stopniowego zniesienia sankcji przeciwko Rosji ze względu na relatywną poprawę sytuacji na Ukrainie� Zkolei Minister Spraw Zagranicznych Włoch Paolo Dzhentiloni zasugerował, że zniesienie sankcji może zapobiec dalszemu kryzysowi na Ukrainie� Pojawiają się także głosy, że sankcje nałożone przez Unię Europejską na Rosję nie spełniają wyznaczonych celów (Российская газета, 2015)�

Wśród państw Europy Środkowo-Wschodniej pogłębia się rozdźwięk na temat przyszłej polityki unijnej idalszych sankcji wobec Rosji� Niektóre państwa obawiają się, że utrzymanie polityki sankcji nie tylko nie wpłynie na poprawę bezpieczeństwa we wschodniej Ukrainie, ale wyraźnie pogorszy sytuację gospodarczo-społeczną państw regionu� Czechy, Słowacja, Węgry iAustria są wyraźnie zaniepokojone konsekwencjami sankcji, co powoduje nie tylko brak porozumienia co do dalszej polityki unijnej wobec Rosji, ale również osłabienie współpracy wramach grup regionalnych� Polityczna krytyka zaangażowania Rosji na Ukrainie nie ogranicza możliwości współpracy gospodarczej zRosją, czego dowodem są bilateralne porozumienia� Dla Rosji przynoszą one nie tylko korzyści ekonomiczne (utrzymanie sankcji, spadek wartości rubla iniskie ceny surowców naturalnych na rynkach światowych wpływają negatywnie na sytuację polityczno-gospodarczo-społeczną wRosji), ale przyczyniają się paradoksalnie do wzmocnienia pozycji Rosji wobec osłabionej podziałami Unii Europejskiej�

Sankcje będą efektywne, jeżeli uda się osłabić Rosję na dwóch płaszczy-znach: wpłynąć na zmianę jej pozycji międzynarodowej oraz zdestabilizować wewnętrznie� Oba cele są trudne do realizacji� Rosja umiejętnie poszukuje nowych partnerów do współpracy� Pomimo spadku jej roli wEuropie wskutek krytyki

25Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

politycznej za zaangażowanie na Ukrainie (widoczne m�in� poprzez zawieszenie udziału rosyjskich posłów wpracach Rady Europy, szczyt G20), Rosji udało się zacieśnić kontakty na Dalekim Wschodzie, zrekompensować utratę wysokiej pozycji wregionie oraz zminimalizować gospodarcze ifinansowe koszty wprowa-dzonych sankcji� Zkolei nałożone przez Rosję embargo dotknęło wdużym stopniu państwa europejskie, które ze względu na znaczne powiązania gospodarcze zRosją były przeciwne wprowadzaniu dalszych ograniczeń wobec Rosji, obawiając się kolejnych restrykcji zjej strony (European Parliament, 2014)5� Ato pozwoliło Rosji na prowadzenie dialogu ipodpisanie dwustronnych porozumień zniektórymi państwami UE, które wyłamały się zkonwencji politycznej izolacji Rosji�

Destabilizacja wewnętrzna, do której mogą doprowadzić problemy gospo-darczo-społeczne, jest zjawiskiem, zktórym Rosja może się zmierzyć wdłuższej perspektywie� Poszukiwanie nowych partnerów gospodarczych może być długo-trwałe inie wyrówna strat poniesionych wwyniku nałożonych sankcji� Rosyjskie rezerwy finansowe mogą się wkrótce skończyć, co spowoduje kryzys gospodarczy ipauperyzację społeczną� Ajak słusznie wskazuje Martin K�Dimitrov (2009), jednym zgłównych czynników popularności Władimira Putina jest populizm gospodarczy polegający na relatywnie wysokim poziomie partycypacji społecz-nej wdyspozycji środków pochodzących ze wzrostu gospodarczego Rosji� Kiedy to nastąpi, Rosja może zastosować swoją dotychczasową praktykę antyzachod-niej propagandy, której celem jest zintegrowanie społeczne wokół wspólnego zagrożenia iodsunięcie uwagi społecznej od kwestii gospodarczo-społecznych� Doprowadzi to jednak do dalszej centralizacji władzy iograniczenia praw oby-watelskich, aby zachować stabilność wewnętrzną� Pozostaje jednak nadzieja, że Rosja wybierze inną opcję izmieni swoje zachowanie wobec Ukrainy� Będzie to miało zasadnicze znaczenie dla jej przyszłej pozycji międzynarodowej oraz sytuacji wpaństwie�

BiBliografia:

Anishchuk, A�, Wardell, J� (2014)� Western leaders confront Putin at G20 with threat of more sanctions� Pobrane z: http://www�reuters�com/article/2014/11/15/us-g20-sum-mit-idUSKCN0IZ03C20141115�

5 Dla państw UE Rosja jest drugim po USA największym odbiorcą produktów rolnych� Wśród krajów UE, które eksportują najwięcej, są państwa bałtyckie, Finlandia, Polska, Niemcy iHolandia, ito one najbardziej ucierpiały wskutek embarga� Dodatkowo rosyjskie sankcje wpłynęły na dynamikę zatrudnienia iwymusiły poszukiwanie nowych odbiorców�

26 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Воздвиженская, А�, Домчева, Е�, Зубков, И� (2015)� Антикриз для холодов� Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/01/29/antikrizis�html�

Волков, Д� (2015)� В России Майдан с самого начала воспринимался как американский проект� Pobrane z: http://www�levada�ru/25 – 02 – 2015/v-rossii-maidan-s-samogo-nachala-vosprinimalsya-kak-amerikanskii-proekt�

Волков, К� (2015)� Кипр отдаст военные базы России в обмен на помощь� Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/02/09/kipr-site�html�

Воробьев, В� (2015)� Лавров предрек Украине раскол из-за отмены внеблокового статуса� Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/01/28/lavrov-site�html�

Buras, P� (2015)� View from Warsaw: Sanctions are the EU’s only tool� Pobrane z: http://www�ecfr�eu/article/commentary_sanctions_are_the_eus_only_tool311339�

Centrum Levady� (2014)� Crimea� Pobrane z: http://www�levada�ru/eng/crimea�Centrum Levady� (2015)� Путин становится безальтернативнее� Pobrane z: http://

www�levada�ru/05 – 03 – 2015/putin-stanovitsya-bezalternativnee�Council of Europe� (2015)� Challenge, on substantive grounds, of the still unratified

credentials of the delegation of the Russian Federation� Pobrane z: http://assembly�coe�int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF�asp?FileID=21456&lang=en�

Dimitrov, M�K� (2009)� Popular Autocrats, Journal of Democracy, nr 20/1, s�78 – 81�Домчева, Е� (2015)� Китайских мигрантов освободят от экзаменов� Pobrane z:

http://www�rg�ru/2015/02/28/migranti-site�html�Dreyer, I�, Popescu, N� (2014)� Do sanctions against Russia work?. Pobrane z: http://www�

iss�europa�eu/uploads/media/Brief_35_Russia_sanctions�pdf�EU sanctions against Russia over Ukraine crisis� (2014)� Pobrane z: http://eeas�europa�

eu/factsheets/news/faq_eu-russia_sanctions_factsheet_en�htm�Федякина, A� (2015)� Пекин выступил против санкций ЕС в отношении России�

Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/01/30/kitai-site-anons�html�Fischer, E� (2014)� Rosyjskie embargo uderza wRosję. Pobrane z: http://www�osw�waw�

pl/pl/publikacje/analizy/2014 – 08 – 20/rosyjskie-embargo-uderza-w-rosje�Fischer, E� (2015)� Korekta rosyjskiego budżetu na 2015 rok: próba utrzymania status

quo� Pobrane z: http://www�osw�waw�pl/pl/publikacje/analizy/2015 – 03 – 18/kore-kta-rosyjskiego-budzetu-na-2015-rok-proba-utrzymania-status-quo�

Гудков, Л� (2015)� У россиян появилась мрачная решимость� Pobrane z: http://nv�ua/opinion/Gudkov/u-rossiyan-poyavilas-mrachnaya-reshimost--38370�html�

Gulevich, V� (2014)� Poland Left Alone as Other Visegrad Group Members Oppose Sanc-tions Against Russia� Pobrane z: http://m�strategic-culture�org/news/2014/09/17/poland-left-alone-as-other-visegrad-group-members-oppose-sanctions-against-russia�html�

Kobzova, J� (2015)� View from Bratislava: Slovakia changes course on Russia� Pobrane z: http://www�ecfr�eu/article/commentary_slovakia_changes_course_on_rus-sia311312�

Kvashnin, Y� (2015)� Russian-Greek economic cooperation: is there still room for opti-mism?. Pobrane z: http://www�rieas�gr/images/russia/russiangreek16�pdf�

27Aleksandra kuczyńska-Zonik: Sankcje wobec Rosji

Латухина, К. (2014)� С газом! Россия заключила с Китаем эпохальный контракт по поставкам газа� Pobrane z: http://www�rg�ru/2014/05/21/gaz-site�html�

Lázár, G� (2015)� Anew regional alliance – without Hungary� Pobrane z: http://hunga-rianfreepress�com/2015/03/19/a-new-regional-alliance-without-hungary/�

Mankoff, J� (2015)� Russia’s Asia Pivot: Confrontation or Cooperation?, Asia Policy, nr19, s�65 – 87�

Mikulska, M� (2015)� Tusk odziałaniach Kremla: Należy pozbyć się iluzji. Pobrane z: http://www�rp�pl/artykul/1137836,1184695-Donald-Tusk-dla-New-York-Times--o-Rosji�html�

Newsweek� (2014)� Węgry coraz bardziej worbicie Kremla� Pobrane z: http://swiat�newsweek�pl/wegry-zaciesniaja-wspolprace-polityczna-z-rosja-newsweek-pl,artykuly,279068,1�html�

Петров, В� (2015a)� Матвиенко предсказала крах военной операции Киева на Донбассе� Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/01/23/matvienko-site�html�

Петров, В� (2015b)� Матвиенко: Киев стал агрессором против собственного народа� Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/01/28/sovfed-site�html�

Петров, В� (2015c)� Пушков: Выход России из ПАСЕ не приведет к самоизоляции РФ�Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/01/29/pushkov-site-anons�html�

Polskie Radio� (2014a)� Obchody 70. rocznicy lądowania aliantów wNormandii. „Tu zaczął się pochód demokracji”. Pobrane z: http://www�polskieradio�pl/5/3/Artykul-/1145579,Obchody-70-rocznicy-ladowania-aliantow-w-Normandii-Tu-zaczal-sie-pochod-demokracji�

Polskie Radio� (2014b)� Węgry iRosja podpisały umowy ws. rozbudowy elektrowni atomowej� Pobrane z: http://www�polskieradio�pl/42/3167/Artykul/1314365,Wegry-i-Rosja-podpisaly-umowy-ws-rozbudowy-elektrowni-atomowej��

Российская газета� (2015)� Туск: Европа не готова к усилению санкций против России� Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/03/09/tusk�html�

Rozman, G� (2014)� Asia for the Asians. Why Chinese-Russian Friendship Is Here To Stay� Pobrane z: http://www�foreignaffairs�com/articles/142305/gilbert-rozman/asia-for-the-asians�

Rozporządzenie Prezydenta FR� (2012)� Указ Президента РФ от 7 мая 2012 г� N605, «О мерах по реализации внешнеполитического курса Российской Федерации»� Pobrane z: http://kremlin�ru/news/15256�

Rozporządzenie Prezydenta FR� (2014)� О мерах по реализации Указа Президента Российской Федерации от 6 августа 2014 г� № 560 «О применении отдельных специальных экономических мер в целях обеспечения безопасности Российской Федерации»�

Ćwiek-Karpowicz, J�, Secrieru S�(2015)� Sankcje iRosja, Warszawa: PISM�Strategia FR� (2009)� Стратегия национальной безопасности Российской

Федерации до 2020 года (утв� Указом Президента РФ от 12 мая 2009 г� N 537�Swinford, S�(2014)� Vladimir Putin to leave G20 early after ‘tense’ meeting with David

Cameron� Pobrane z: http://www�telegraph�co�uk/news/worldnews/vladimir-

28 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

-putin/11232995/Vladimir-Putin-to-leave-G20-early-after-tense-meeting-with-David-Cameron�html�

Сюе, Ч� (2015)� Интересы соприкасаются� Основные направления китайско-российского экономического взаимодействия в 2014 году, Российская газета - Спецвыпуск «Дыхание Китая» 2015, nr 6597 (26), Pobrane z: http://www�rg�ru/2015/02/10/interesi�html�

Tass�ru� (2014)� Лавров: для России Украина – это братский народ, а не марширу-ющие в Киеве нацисты� Pobrane z: http://tass�ru/politika/1517687�

The Guardian� (2014)� Vladimir Putin leaves G20 after leaders line up to browbeat him over Ukraine� Pobrane z: http://www�theguardian�com/world/2014/nov/16/vlad-imir-putin-leaves-g20-after-leaders-line-up-to-browbeat-him-over-ukraine�

European Parliament� (2014)� The Russian Embargo: Impact on the Economic and Employment Situation in the UE�Pobrane z: http://www�europarl�europa�eu/Reg-Data/etudes/BRIE/2014/536291/IPOL_BRI(2014)536291_EN�pdf�

Urząd Statystyczny FR� (2013)� Федеральная служба государственной статистики�U�S�Departament of the Treasure� http://www�treasury�gov/resource-center/sanctions/

Programs/Pages/ukraine�aspx, , odczyt zdn� 4�03�2015�Ustawa FR� (2014)� Федеральный закон Российской Федерации от 31 декабря

2014 г� N 508-ФЗ «О внесении изменений в статью 132 Федерального закона «Оправовом положении иностранных граждан в Российской Федерации».

VládaČeské republiky. (2015)� The Prime Ministers of Austria, the Czech Republic, and Slovakia meet in Slavkov (Austerlitz) to establish anew format of regional cooperation. Pobrane z: http://www�vlada�cz/en/media-centrum/aktualne/the-prime-ministers-of-austria--the-czech-republic--and-slovakia-meet-in-slavkov-austerlitz-to-establish-a-new-format-of-regional-cooperation--126356/�

Way, L� (2008)� The Real Causes of the Colour Revolutions, Journal of Democracy, nr19/3, s�55 – 69�

Weitz, R� (2015)� Moscow and Pyongyang: From Disdain to Partnership?� Pobrane z: http://thediplomat�com/2015/02/moscow-and-pyongyang-from-disdain-to-part-nership/�

vol� 50/2016, ss� 29–45ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�02

UNiA eUrOpejSkA i NAtO WObec WOjNy HybryDOWej NA UkrAiNie

tHe AttitUDe Of tHe eUrOpeAN UNiON AND NAtO tOWArDS tHe HybriD WAr iN UkrAiNe

Anna Antczak-Barzan*

* Akademia Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie, Wydział Biznesu i Stosunków Między-narodowych�

— AbstrAkt —

Artykuł ma na celu ukazanie przyczyn konfliktu na Ukrainie wodniesieniu do struktur zachod-nich – Unii Europejskiej oraz NATO iich reakcji na wydarzenia, jakie miały imają miejsce wtym kraju, a także oczekiwań społeczności mię-dzynarodowej isamej Ukrainy względem tych graczy� Artykuł uwypukla także specyficzne cechy konfliktu, które wskazują na jego hybrydowy charakter, wyjaśniając jednocześnie przyczyny imożliwe skutki�

Słowa kluczowe: NATO, Unia Europejska, Ukra-ina, wojna, konflikt

— AbstrAct —

The article aims at presenting the reasons of the conflict in Ukraine with respect to the Western structures – the European Union and the North Atlantic Alliance, as well as the reaction of those on the developments in this country with relation to the expectations of the international community and Ukraine itself� It also indicates these characteristics of the war which point out its hybrid nature, together with an explanation of their causes and possible consequences�

Keywords: NATO, European Union, Ukraine, war, conflict

30 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

WStĘp

„Po ostatniej fali zbiorowej ekstazy nastał poranek rozczarowań” (Toffler, Toffler, 2006, s�24) – wten sposób Alvin iHeidi Toffler komentują powszechne przeko-nanie, iż żyjemy wepoce pokoju, wświecie, któremu nie grożą wojny światowe, ajuż na pewno nie wojny zudziałem wielkich mocarstw� Przykład Ukrainy pokazuje, że wojna może się toczyć wEuropie, tuż za granicami potężnego NATO ibyć prowokowana przez wielkie mocarstwo, które ostatecznie po prostu wzięło wniej udział� Azatem dopiero teraz, wobliczu działań, jakie podjęła Rosja na terenie Ukrainy, zaczęto powracać do kwestii wojny, nazywanej hybrydową, nie tylko waspekcie politycznym czy obronnym, ale także ekonomicznym� Okazało się, że sieć powiązań ekonomicznych nie musi oznaczać braku możliwości pro-wadzenia wojny, gdyż jej wymiar zupełnie się zmienił� Niniejszy artykuł wskaże niektóre czynniki leżące po stronie Zachodu, które umożliwiły Rosji podjęcie określonych działań na Ukrainie, atakże będzie stanowił próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie, jaki jest stosunek państw zachodnich do kryzysu tuż za wschodnią granicą Polski�

Pomimo powszechnej opinii, że Europie nie grozi klasyczny konflikt zbrojny, Unia Europejska musi się obecnie zmierzyć zproblemem, jaki powstał tuż ujej wschodnich granic� Ukraina stanowi dobitny przykład na to, że teoria „wielkiego pokoju” (zob� też Fettweis, 2010) nie sprawdziła się, natomiast obawy narodów, związanych niegdyś zZSRR, przed neoimperialnymi dąże-niami Rosji nie są nieuzasadnione� UE okazała się wobec nich bezsilna inie była wstanie skutecznie odgrywać roli gwaranta bezpieczeństwa wregionie� Fakt ten, wpołączeniu zzupełnie niewykorzystaną szansą, jaką stanowiła tzw� pomarańczowa rewolucja na Ukrainie zprzełomu 2004 i2005 r�, doprowadził Europę do momentu, wktórym będzie zmuszona dokonać wyboru – zade-monstrować siłę bądź ulec imperium rosyjskiemu, uznając wten sposób jego potęgę� Żaden wybór nie będzie pozbawiony daleko idących konsekwencji, które także będą musiały zaowocować zmianami, te zaś wmniejszy lub większy sposób dotkną wszystkie państwa członkowskie, aPolskę ipaństwa Bałtyckie wstopniu najwyższym�

31Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

HybryDyZAcjA WOjNy

Na początku warto sięzastanowić, jaki rodzaj konfliktu toczy się na Ukrainie� Coraz częściej mówi się, że wojny ponowoczesne przybierają postać hybrydo-wych, co oznacza, że stare sposoby oraz narzędzia prowadzenia wojny pozostaną nadal wużyciu, lecz coraz częściej towarzyszyć im będą nowe – ponowoczesne� Azatem należy postawić wtym miejscu pytanie, czym jest wojna hybrydowa? Hybrydyzacja wojny, jak pisze Jacek Czaputowicz, wyraża współwystępowanie różnych ich generacji – stron konfliktu (państwa iaktorzy pozapaństwowi, żołnierze iosoby cywilne), atakże typów działań zbrojnych – symetryczne iasymetryczne (Czaputowicz, 2012, s�61 – 62)� Być może właśnie hybrydyzacja wojny stanowi najistotniejszy wyznacznik zmian pomiędzy wojną „klasyczną” aponowoczesną� Dodatkowo zauważalny jest nowy wymiar wojny informa-cyjno-propagandowej, atakże powrót do użycia sił ocharakterze partyzanckim oraz operacji prowadzonych przez niewielkie, ale doskonale wyszkolone grupy żołnierzy służb specjalnych� Innym od wymienionych powodem wojen jest fana-tyzm religijno-kulturowy, zaś rekrutacja do armii ma charakter propagandowy istanowi wyraz indoktrynacji polityczno-kulturowo-religijnej, prowadzonej od narodzin dziecka�

Nowy rodzaj wojny polega przede wszystkim na wykorzystaniu innych środków niż broń konwencjonalna� Dotyczy głównie prowadzenia długofa-lowej, określonej (odpowiednio ukierunkowanej) polityki opartej na bardzo precyzyjnej strategii, polegającej na budowaniu powiązań międzynarodowych, atakże używaniu narzędzi tradycyjnie nieprzeznaczonych do prowadzenia wojny, czyli np� mniejszości narodowych czy propagandy informacyjnej oraz formuły nieokupacyjnej� Chcąc poprzeć teorię faktami, warto odwołać się do bieżących przykładów� Wydarzenia na Ukrainie dobitnie pokazują, do jakiego stopnia można wykorzystać nowe techniki prowadzenia polityki oraz narzędzia wojny informacyjnej� Najbardziej zaskakującym elementem tego konfliktu (wzestawieniu zniemalże średniowiecznymi barykadami ikatapultami stoso-wanymi przez protestujących na kijowskim Majdanie) było użycie telefonów komórkowych oraz prostych aparatów cyfrowych jako tarcz, które miały chronić ich właścicieli poprzez rozprzestrzenianie określonych informacji� Miało to spowodować zainteresowanie społeczności międzynarodowej ijej interwencję, co, jak widać, jednak nie nastąpiło� Zdrugiej zaś strony funkcjonowała bardzo dobrze zorganizowana propaganda rosyjska, która przedstawiała wmediach członków tymczasowego rządu wKijowie iich zwolenników jako faszystów,

32 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

którzy przywiedli Ukrainę na skraj wojny domowej� Rola rosyjskiej propagandy jest ogromna� Koncentrowała się przede wszystkim na podkreślaniu, że rząd wKijowie był nielegalny ipozbawiony realnej władzy oraz podejmował bez-prawne działania wstosunku do separatystów� Taki przekaz kopiowany był przez znaczną część zachodnich mediów, zaś społeczeństwo rosyjskie jest per-manentnie dezinformowane imanipulowane przez rządową propagandę� Celem nadrzędnym jest oczywiście wygranie wojny informacyjnej, awkonsekwencji icałej wojny� Państwa czy też podmioty pozapaństwowe, tocząc wojnę wXXI wieku, zdają sobie doskonale sprawę ztego, że obecnie liczy się przede wszystkim odbiorca, czyli audytorium, oraz to, wjaki sposób zaprezentuje się temu audyto-rium swoje poczynania� Azatem, dla przykładu, rosyjski sukces wprowadzeniu wojny informacyjnej jasno wskazuje na to, wjakim stopniu takie pojęcia, jak: wojna, okupacja iinterwencja, odbiegają obecnie od swych klasycznych definicji isposobów ich pojmowania�

Przypatrując się rozwojowi sytuacji na Ukrainie, można się zastanowić, czy mamy do czynienia znowym rodzajem wojny, ajeśli tak, to jakie są jej najważ-niejsze cechy� „Nowa” wojna nie zawsze musi się wiązać zbezpośrednim użyciem siły militarnej� Często zastosowanie środków niemilitarnych (ocharakterze politycznym, ekonomicznym czy społecznym) powoduje osiągnięcie podobnego efektu bez użycia broni iponoszenia kosztów osobowych (ofiar)� Takie środki są często stosowane wkonfliktach asymetrycznych, wstosunku do państw słabych czy upadłych (słaby aparat państwowy, niejednolite społeczeństwo, słabe siły zbrojne, rozwarstwienie społeczne, niestabilny system polityczny itp� – wszyst-kie te elementy zostały wykorzystane przez Rosję na Ukrainie)� Odmienny od „tradycyjnego” sposób na podporządkowywanie sobie terytorium przez państwa trzecie bądź ugrupowania pozapaństwowe (grupy narodowościowe, etniczne, czy też tworzone ad hoc grupy interesu) znalazły odzwierciedlenie wdziała-niach separatystycznych grup stanowiących mniejszości narodowe, etniczne czy religijne, bądź nawet wyznaniowe� Zatem stały się one nową, całkiem potężną „bronią”, aracje prezentowane przez mniejszości – przynajmniej pozornie – są trudne do zakwestionowania (np� przywoływane jest prawo do samostanowie-nia, mimo że jest ono oczywiście wtym przypadku niewłaściwie pojmowane)� Separatyzm umożliwia ukierunkowanie ipewną formę „zmaterializowania” niezadowolenia części społeczeństwa z obecnej sytuacji w taki sposób, że osiągnięcie kompromisu staje się praktycznie niemożliwe, gdyż nie ma żadnych punktów wspólnych, na których można by było zacząć budować porozumienie� Jeśli mniejszość odczuwa lub raczej jest do tego inspirowana, że jej prawa nie są

33Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

szanowane, awdanym społeczeństwie nie znajduje ona dla siebie miejsca iszuka alternatywnych rozwiązań, aby zabezpieczyć swą przyszłość, to staje się bardziej podatna na działania propagandy�

Niezwykle istotną kwestią, na którą warto zwrócić uwagę, jest narzędzie interwencji (humanitarnej)� Instrument wykorzystywany jako militarna (inie tylko) interwencja wwewnętrzny konflikt innego państwa nabiera wXXI wieku zupełnie innego znaczenia niż miało to miejsce wcześniej� Aparat uznany przez prawo międzynarodowe zaczyna być wykorzystywany wzupełnie innych celach niż te, do jakich został stworzony� Pod pretekstem organizowania pomocy humanitarnej czy też zapobiegania rozprzestrzenianiu się przemocy, na teren innego kraju wprowadzane są obce siły zbrojne, które mogą działać niekoniecznie zgodnie zwolą tego państwa (czerpiąc znajświeższych wydarzeń, najlepszym przykładem są działania Rosji podejmowane wGruzji, Abchazji oraz na Ukrainie)� Recz wtym, że interwencja humanitarna może być przeprowa-dzona bez zgody państwa, na którego terytorium mają być wprowadzone obce siły zbrojne, jednak celem jest zapobieżenie łamaniu praw człowieka iochrona ludności cywilnej – zawsze brały wniej udział siły wielonarodowe, zaangażowane były instytucje międzynarodowe, wtym ONZ�Szczytem cynizmu jest jednak wykorzystywanie pozorów pomocy humanitarnej (transportów) do wspierania ipodżegania działań ocharakterze konfliktu czy wojny winnym państwie, by wten sposób bronić własnych interesów narodowych (rosyjski „biały konwój” na Ukrainie, przeznaczony do wykonywania zadań na rzecz państwa wysyłającego wstrefie opanowanej przez pro-rosyjskich separatystów)�

Kolejnym problemem jest stosowanie przez Rosję politycznego narzędzia, jakim jest wojna „bez okupacji”, typowy fenomen występujący wyłącznie na obszarach postsowieckich, który przepełniony jest cynizmem, szczególnie wodniesieniu do tego, co władze Rosji nazywają „interwencją humanitarną”� Wten sposób Władimir Putin usprawiedliwia swoje działania ocharakterze „okupacji bez okupacji”, pozostawiając pytanie omoralny wydźwięk nazywania takich działań interwencją humanitarną bez jakiejkolwiek odpowiedzi czy reakcji ze strony społeczności międzynarodowej� „Pokój” wwydaniu rosyjskim będzie wistocie oznaczał zastraszanie idominację ukryte pod maską stabilizacji� Paradoks tej sytuacji polega na tym, że stan wojny staje się stanem pokoju, zaś interwencja humanitarna – środkiem zastępczym dla prowadzenia wojny bez formalnego jej wypowiadania�

To, co jest zaskakujące podczas analizy najnowszych działań podejmowanych przez państwa, to otwarte (bo już nawet nie zawoalowane) kłamstwo zjednej

34 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

strony oraz udawanie wiary wdobre intencje przez „odbiorcę” tych komunikatów (taka sytuacja ma miejsce pomiędzy Rosją aZachodem wkontekście konfliktu [wojny?] na Ukrainie)� Władimir Putin przedstawia wmediach irozmowach zprzywódcami innych państw europejskich wizję nieistniejącej rzeczywistości, która to jest przyjmowana za dobrą monetę� Kpina ze społeczeństw, ich przy-wódców politycznych oraz przede wszystkim zUkrainy przybiera już postać karykaturalną, jednak nikt na szczeblach rządowych nie chce tego otwarcie przyznać�

Skoro jest przyzwolenie społeczności międzynarodowej na takie postępo-wanie, prezydent Rosji skrzętnie zniego korzysta, karmiąc wszystkich dookoła medialną papką składającą się zkłamstw, szyderstw imanipulacji�

Wprzypadku prób aneksji Krymu przez Rosję powoływano się między innymi na zapisane wKarcie Narodów Zjednoczonych prawo do samostano-wienia� Jak wiadomo, zapis ten dotyczył przede wszystkim procesów dekolo-nizacyjnych, azatem próby powoływania się na to prawo przez mniejszości etniczne zamieszkujące wybrane części terytoriów niepodległych państw, często ościennych, sązupełnie niewłaściwe� Należałoby dokonać rozróżnienia pomiędzy dążeniem do autonomii czy też odrębności państwowej narodowości lub grup etnicznych, które zostały wcielone do innych państw lub połączone, aodrywa-niem części terytorium od jednego państwa iprzyłączaniem do drugiego pod hasłem prawa do samostanowienia� Taka sytuacja pozwala na wykorzystywanie mniejszości narodowych zamieszkujących terytoria innego państwa do „legal-nego” pozbawiania go części jego terytorium� Zpewnością nie powinno to nosić znamion legitymizacji międzynarodowej iuznania wśród tej społeczności�

W2007 r� Michael Sheehan pisał, że „wśród konfliktów niedotyczących bezpośrednio wielkich mocarstw zaczynają przeważać wojny ochaotycznej strukturze, prowadzone zużyciem nisko zaawansowanej broni izfunduszy uzyskiwanych na własną rękę przez zaangażowanych wnią drobnych, niepań-stwowych aktorów” (Sheehan, 2007, s�66)� Ciekawy na tym tle jest przypadek Rosji, która jest uznawana za mocarstwo, aposługuje się podobnymi metodami, jak opisane wyżej� Wkonflikcie zUkrainą Rosja angażuje się wsposób niebez-pośredni (przynajmniej na poziomie wydawanych komunikatów adresowanych do społeczności międzynarodowej), czyli na poziomie państwa utrzymywana jest propaganda informacyjna, mająca na celu ukazanie Rosji jako wspaniało-myślnego iwielkodusznego sąsiada, który chce tylko wspierać państwo ościenne pogrążone wchaosie� Wrzeczywistości Rosja wspiera prorosyjskich separatystów nie tylko finansowo, ale także militarnie (sprzęt, uzbrojenie, żołnierze) wsposób

35Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

nieoficjalny, co przynosiło przez dłuższy czas efekt wojny chaotycznej zużyciem nisko zaawansowanej broni� Azatem można stwierdzić, że nowym sposobem (czy tylko narzędziem?) prowadzenia wojny staje się „partyzantka” zużyciem służb specjalnych�

Idea responsibility to protect jest natomiast wykorzystywana przez Rosję wrównym stopniu co interwencja humanitarna� Pod pretekstem ochrony ludno-ści lokalnej, wtym własnych mniejszości narodowych, Rosja podejmuje działania oróżnym charakterze na terenie wschodniej Ukrainy – od szeroko zakrojonych działań politycznych (wtym także ekonomicznych, dotyczących również państw zaangażowanych wkonflikt – głównie wodpowiedzi na sankcje Zachodu, które stały się pretekstem do zaostrzenia polityki względem państw, wstosunku do których Rosja zawsze przejawiała daleko idącą niechęć – m�in� Polski) poprzez zakamuflowane działania militarne, na „humanitarnych” skończywszy (konwój kilkuset ciężarówek wysłanych na Ukrainę)�

Nowoczesne techniki to też możliwość łatwej manipulacji obrazem czy dźwię-kiem iupublicznianie informacji nieprawdziwej, przetworzonej, zmanipulowanej – dla osiągnięcia określonego celu propagandowego� Nierzadko się zdarza, że prezentowany materiał pochodzi zinnego miejsca, czasu, sytuacji, natomiast przeciętny odbiorca nie jest wstanie dostrzec manipulacji� Taką strategię często stosuje propaganda rosyjska, wszczególności podczas tworzenia wiadomości zprzeznaczeniem dla mediów zachodnich� Wykorzystuje się także motyw brutalności postępowania strony przeciwnej (szczególnie „pożądane” są obrazy ukazujące przemoc stosowaną wobec kobiet oraz dzieci)� Ukazywanie cierpienia ludności cywilnej podczas konfliktu zbrojnego, stało się podstawowym orężem stosowanym wwojnie informacyjnej� Tego typu działania można zaobserwować, analizując przekaz płynący zkryzysu na Ukrainie�

reAkcje Ue1 i NAtO WObec kONfliktU NA UkrAiNie

Odmowa parafowania umowy stowarzyszeniowej pomiędzy UE aUkrainą przez prezydenta Janukowycza podczas szczytu Partnerstwa Wschodniego wlistopadzie 2013 r� wWilnie stała się punktem zwrotnym whistorii kraju�

1 Część dotycząca Unii Europejskiej została napisana na podstawie Antczak-Barzan, A� (2015)� Wymuszona adopcja niechcianego dziecka – czyli stosunek Unii Europejskiej do konfliktu na Ukrainie� W: Potocki, R�, Domagała, M�, Miłoszewska, D� (red�), Czas EuroMajdanu. Imperatywy (de)stabilizacji

36 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Ostatecznie 21marca 2014 r� UE iUkraina podpisały polityczną część umowy stowarzyszeniowej (zob� też EU-Ukraine relations, 2014), która zaczęła obowią-zywać 1 listopada 2014 r� Ustalono także, że pozostała część umowy dotycząca kwestii handlowych ma wejść wżycie dopiero przed końcem 2015 r� (European Parliament ratifies EU-Ukraine Association Agreement, 2014)�

Oczekiwania tymczasowego rządu Ukrainy iznacznej części społeczeństwa wobec Unii Europejskiej oraz NATO od początku konfliktu były znaczne, jeśli nawet nie ogromne� Wynikały one zprzekonania, że Zachód nie opuści Ukrainy zmagającej się z„rosyjskim jarzmem” idążącej do zjednoczenia ze strukturami zachodnimi� Realia okazały się natomiast zupełnie inne� Nie dość, że Unia nie spełniła pokładanych wniej ukraińskich oczekiwań, które budowane były woparciu oromantyczne idee oraz tzw� wishful thinking, to nie była wstanie nawet określić jakiegokolwiek czytelnego wspólnego stanowiska wsprawie ukraińskiej, nie wspominając nawet opodjęciu działań, które mogłyby stanowić podstawę dla długofalowych zmian, jakie są obecnie konieczne do wprowadzenia wunijnej polityce wstosunku do jej najbliższego sąsiedztwa�

Co zrobiła Unia, jakie są fakty? Realne działania ocharakterze politycznym ze strony UE obejmują głównie mało treściwe deklaracje wformie konkluzji przyjmowanych po kolejnych spotkaniach Rady Unii Europejskiej (RUE) – naj-częściej wformule FAC, czyli Rady ds� Zagranicznych (Foreign Affairs Council)� Ich retoryka przypomina delikatną połajankę Rosji za jej działania iwerbalne wsparcie dla społeczeństwa Ukrainy, przy czym także zauważalna jest nuta tra-dycyjnej krucjaty unijnej dotyczącej demokracji, poszanowania praw człowieka, ograniczania przemocy itp� Wpóźniejszym okresie, po zaostrzeniu kryzysu Unia potępiła aneksję Krymu, jednocześnie nie uznając tego aktu za prawomocny (20 marca 2014 r�), wprowadziła sankcje ocharakterze typowo politycznym� Wpierwszej kolejności – ograniczenie kontaktów dyplomatycznych, wdrugiej – restrykcje personalne wobec osób odpowiedzialnych za destabilizację sytuacji na Krymie (zob� też: Rostowska, Toporowski, 2014)� Dopiero wtrzeciej fazie Unia zdecydowała się na wprowadzenie sankcji gospodarczych wstosunku do Rosji (UE przygotowała trzy rodzaje sankcji wobec Rosji. Kraje członkowskie podzielone, 2014)� Sankcjom ekonomicznym sprzeciwiały się przede wszystkim: Włochy, Hiszpania, Cypr iGrecja� Gotowe na wprowadzenie sankcji gospodarczych były natomiast: Polska, Szwecja, Dania, Litwa, Łotwa, Estonia oraz Wielka Brytania,

Ukrainy wlatach 2013 – 2014, Warszawa: Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, (wprzygo-towaniu do druku)�

37Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

która początkowo była przeciwna� Kraje Beneluksu obawiają się skutków sank-cji gospodarczych, ale ich nie wykluczają� Co ciekawe, nie ma także jedności wGrupie Wyszehradzkiej, gdyż Węgry iSłowacja wspierały stanowisko Berlina (UE przygotowała trzy rodzaje..., 2014), które początkowo było także przeciwne sankcjom (wNiemczech istnieje duży rozdźwięk pomiędzy „twardym” stano-wiskiem kanclerz Angeli Merkel aznacznie bardziej miękkim prezentowanym przez lobby kręgów biznesu, ale także przez ministra spraw zagranicznych, Francka-WalteraSteinmeiera)� Należy oczywiście pamiętać, że wszelkie sankcje, jak iinne działania skierowane „przeciwko” Rosji, nie pozostaną bez odpowiedzi, anajbardziej dotkliwie odczują to państwa słabsze, wtym Polska�

Konkluzje RUE wsprawie sytuacji na Ukrainie z14 kwietnia, poza poli-tycznymi oświadczeniami dotyczącymi potępienia zachowania Rosji wobec Ukrainy, nie zawierają żadnych „twardych” konkretów� Deklaracje dotyczą gotowości udzielenia wsparcia misji monitorującej pod egidą OECD, czy też niesienia pomocy Ukrainie wreformie cywilnego sektora bezpieczeństwa oraz przeprowadzania dalszych reform ocharakterze politycznym ukierunkowanych na demokratyzację� Obiecuje się także wsparcie finansowe mające na celu przede wszystkim ustabilizowanie gospodarki, atakże zabezpieczenie ciągłości dostaw energii� Jeden akapit, poświęcony działaniom Rosji, zawiera stwierdzenie, że dalsze próby destabilizacji Ukrainy przez Moskwę mogą doprowadzić do daleko idących konsekwencji ocharakterze ekonomicznym wstosunkach pomiędzy UE aFederacją Rosyjską�

Unijne wsparcie o charakterze ekonomiczno-finansowym oparte jest przede wszystkim na decyzjach podjętych przez Komisję Europejską (KE) 5 marca 2014r� Obejmują one kwotę przynajmniej 11 mld euro zbudżetu unijnego iinnych międzynarodowych instytucji finansowych, które miałyby być przekazane Ukrainie wkolejnych latach� Pakiet wsparcia zakłada pomoc makrofinansową – 1,6mld� euro oraz na rzecz rozwoju – 1,4 mld euro (zob� też: Pakiet Wsparcia dla Ukrainy, 2014)� Wszystko to wydaje się być kroplą wmorzu potrzeb, uwzględniając dług publiczny Ukrainy oraz stan jej gospodarki inikłe rezerwy, jakie posiada to państwo� Pakiet pomocowy obejmuje także wprowadze-nie czasowego zniesienia ceł na ukraińskie towary eksportowe do UE (decyzja z14 kwietnia 2014 r�, obowiązująca od 23 kwietnia)� Często się słyszy opinie, że Polska może stanowić wzór do naśladowania dla ukraińskiej gospodarki (S�Płóciennik iP�Toporowski, 2014)� Warto zapytać, wjakim zakresie? Są to dwie kompletnie różne gospodarki (głównie ze względu na odmienne gałęzie przemysłu)� Oczywiście pewne przyjęte przez Polskę rozwiązania mogą okazać

38 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

się przydatne, jednak polska rzeczywistość jest zgoła odmienna od ukraińskiej, gdzie korupcja stanowi właściwie najistotniejszy czynnik patogenny, zaś zjawisko oligarchii wyznacza ramy wszelkiej działalności rynkowej�

KE zadecydowała także outworzeniu Grupy Wsparcia dla Ukrainy, która ma na celu niesienie pomocy władzom ukraińskim we wprowadzaniu niezbędnych reform politycznych igospodarczych dla osiągnięcia względnej stabilizacji kraju� Ponadto Komisja zobowiązała się pomóc Ukrainie wpodjęciu działań na rzecz dywersyfikacji dostaw gazu, jak również objąć Ukrainę tzw� partnerstwem na rzecz mobilności (Mobility Partnership – zob� też European Union’s support to Ukraine – update, 2014)� Najważniejsze jednak wydaje się wsparcie wzwal-czaniu korupcji, która to sprawa ma stać się przedmiotem kolejnych działań podejmowanych wramach współpracy UE-Ukraina� Jednak, aby unijna pomoc była skuteczna, istnieje konieczność spełnienia przez Ukrainę szeregu wyma-gań ocharakterze sine quibus non, które dotyczą m�in� konieczności istnienia proreformatorskiego rządu oraz zbudowania instytucji administracji publicznej� Wprowadzane reformy muszą natomiast zyskać akceptację społeczną, Unia zaś powinna służyć właściwym zapleczem eksperckim izbudować adekwatną do potrzeb ofertę pomocową (zob� też: Kaca, 2014)� Tylko wten sposób możliwe jest osiągnięcie efektu synergii�

To, co pomoże Ukrainie uniezależnić się wpewnym stopniu od Rosji, to uzy-skanie swego rodzaju gwarancji stabilności energetycznej� Wtym celu UE może zaoferować Ukrainie zarówno pomoc finansową, jak iwsparcie technologiczne – modernizację systemu gazowniczego uwzględniającą dywersyfikację dostaw oraz rozbudowę infrastruktury� Unia ma wspomóc Ukrainę także podczas nego-cjacji zGazpromem na temat restrukturyzacji długu� Rolą KE ma być również wszczęcie postępowania antymonopolowego, które nie dość, że ułatwi zawieranie kontraktów przez państwa członkowskie, to dodatkowo poprawi pozycję startową Ukrainy wkolejnych negocjacjach (zob� też: Dudzińska, Gawlikowska-Fyk, 2014)�

Sankcje wprowadzone przez UE są wznacznej mierze nieskuteczne, ale także przynoszą szkodę słabszym państwom Unii, na których odbija się rykoszetem polityka odwetowa Rosji� UE nie udało się doprowadzić do potępienia Rosji na forum ONZ lub innych organizacji międzynarodowych ani do tymczaso-wego zawieszenia jej członkostwa wRadzie Europy (por� Kościński, Zasztowt, 2014) – udało się jedynie pozbawić Rosję prawa głosu� Takie działanie miałyby charakter wyłącznie symboliczny, ale jednak owydźwięku międzynarodowym, stanowiącym jasny sygnał, iż nie ma zgody na tego typu zachowania ani miejsca wspołeczności międzynarodowej dla państwa, które stosuje takie środki, jak

39Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

Rosja wobec Ukrainy� Nie ma także żadnego międzynarodowego wsparcia, ani nawet większego zainteresowania ludnością krymską, która obecnie stała się mniejszością (mniejszościami) narodową, której prawa mogą być tam łamane „po cichu”� Wsparcie dla Ukrainy, jeśli chodzi owalkę zrosyjską propagandą iprowokacjami, jest żadne� Realne szkody Rosji przyniosło jedynie porozumienie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi aArabią Saudyjską wsprawie ropy naftowej�

Zasadniczo stanowisko całej Unii Europejskiej w jakiejkolwiek sprawie wostatnim czasie uzależnione jest od opinii Niemiec, zatem wkwestii „Euro-majdanu” nie jest inaczej� Berlin natomiast definiuje swoją politykę wobec Ukrainy przez pryzmat relacji zRosją, te zaś zawsze były determinowane ideą współpracy iniechęci do konfrontacji� Dominowała raczej zasada włączania niż odseparowania Rosji od reszty Europy� Aneksja Krymu przez Rosję podkopała niemiecką ufność wrosyjską dobrą wolę do prowadzenia współpracy wzakresie bezpieczeństwa międzynarodowego, jednak nie przeformułowała zasadniczych kwestii związanych zpodejściem prezentowanym przez Berlin (zob� też: Formu-szewicz, 2014)� Obecnie zasady polityczne wspierane są także przez argumenty ekonomiczne� Przez lata budowana przez Rosję sieć powiązań iuzależnień (od dostaw surowców) spowodowała głęboką niechęć znacznej części państw członkowskich do stosowania sankcji gospodarczych, które rykoszetem trafiają wgospodarki krajów unijnych� Wrzeczywistości państwa członkowskie UE zdają sobie sprawę, że ich moc sprawcza względem prób wymuszenia zmian wzachowaniu Moskwy jest niezmiernie ograniczony, mogą przynieść więcej szkód ich własnym krajom niż korzyści� WUE, mimo powszechnych deklaracji, nikt nie myśli o„wyższym dobru wspólnym”� Stanowi ono tylko mit, złudne hasło łączące jedynie wteorii państwa członkowskie�

Zaniechania zlat poprzednich wkwestii budowania relacji zRosją, akceptacja rodzącego się neoimperializmu wtym kraju izgoda na jego rozwój (poprzez brak reakcji, gdy pojawiały się pierwsze jego symptomy ocharakterze zarówno ekonomicznym, jak ipolitycznym oraz militarnym) doprowadziły do sytuacji, wktórej Rosja nie musi się specjalnie liczyć zopinią, ani nawet zdziałaniami (zracji ich braku) ze strony państw Zachodu� Błędnie prowadzona polityka wschodnia Unii Europejskiej wraz zniewłaściwym postrzeganiem wyzwań oraz płynących znich szans izagrożeń doprowadziła do sytuacji, wktórej jedyną „ofertą”, jaką Unia przygotowała dla swoich wschodnich sąsiadów, było Partner-stwo Wschodnie (PW), realizowane bez większego zaangażowania ani pomysłu� Równolegle natomiast podpisywano bilateralne (zamiast wspólnotowe) umowy zRosją (m�in� na dostawy gazu), przymykając oko na wiele alarmujących symp-

40 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

tomów, jakie generowały rosyjskie władze� Moskwa nie życzyła sobie włączenia jej wprojekt PW, domagała się od Unii specjalnego statusu wzajemnych relacji, które na szczeblu dyplomatycznym określano szumnie partnerstwem strategicz-nym� Wrzeczywistości relacje te nie miały nic wspólnego zpartnerstwem, tym bardziej strategicznym, natomiast idealnie zgrywały się zaktualnymi potrzebami Federacji Rosyjskiej, której działaniu faktycznie przyświecała od dawna wypraco-wana długofalowa strategia� Polega ona nie na rzeczywistej współpracy z UE jako organizacją, ale na budowaniu określonych relacji o charakterze bilateralnym zkażdym z państw członkowskich z osobna� Niestety nikt wUE zdawał się nie dostrzegać zagrożeń płynących zobrania przez Rosję tego rodzaju strategii działania, co więcej, nikt się jej nie sprzeciwiał� Moskwa tymczasem budowała misterną sieć dwustronnych powiązań, aby móc zniej skorzystać (na zasadzie „sympatii” bądź szantażu) wodpowiedniej chwili� Tą chwilą okazała się rewolucja na Ukrainie�

Rosja zawsze sprzeciwiała się okcydentalizacji jej historycznych stref wpły-wów, stąd próby wciągnięcia Ukrainy wzachodnie struktury musiały zaowoco-wać ostrą jej reakcją� Powstaje zatem pytanie, wjaki sposób powinna zachować się Unia Europejska, która, realnie oceniając, absolutnie nie jest zainteresowana rzeczywistą akcesją Ukrainy� Umowa stowarzyszeniowa miała stanowić jedynie gest, który był skierowany do prozachodnio nastawionej części społeczeństwa ukraińskiego, by zaspokoić jej aspiracje� Było także polityczną demonstracją „siły przyciągania” UE�Efekt jest niestety przynajmniej mizerny� Po raz kolejny ujawnił się wpełnej okazałości brak odpowiednich analiz oraz pewnego rodzaju zuchwałość Zachodu� Nikt nie zwracał uwagi na ewentualne konsekwencje, działania stowarzyszeniowe nie były przygotowane wsposób właściwy zpunktu widzenia politycznego oraz propagandowego (brak prowadzenia długofalowych, wieloletnich działań mających na celu przygotowanie odpowiedniego „gruntu iatmosfery politycznej” do ewentualnych dalszych poczynań)� Co więcej, nie zastanawiano się, co dalej, gdyż to, że wperspektywie najbliższych lat Ukraina nie zostanie przyjęta do Unii, jest chyba oczywiste dla wszystkich�

Obecnie Unia chce odgrywać rolę mediatora pomiędzy Ukrainą aRosją, podczas gdy tak naprawdę rzeczywisty konflikt toczy się zupełnie gdzie indziej iżadnej ze stron nie zależy na Ukrainie, tylko na pokazaniu, kto jest silniejszy ima więcej do powiedzenia, aprzecież stawką są postradzieckie strefy wpływów – tereny, do których Rosja zawsze rościła sobie pretensje, jeśli nie terytorialne, to ocharakterze wpływów isilnych zależności� Zdaje się, że Ukraina oczekiwała od UE podobnej oferty izaangażowania jak wprzypadku włączania wzachodnie

41Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

struktury państw takich jak Polska, co odbywało się przy dużym wsparciu politycznym ze strony USA, które wten sposób chciały powiększać swoją strefę wpływów� Obecnie, gdy Zachód nie „przemawia już jednym głosem” zUSA, które zmniejszyły swe zaangażowanie wEuropie, zmieniło się także podejście UE do Rosji (zrywalizacji oraz niechęci wstronę współpracy)� Dla Ukrainy oznacza to przede wszystkim, że UE nie będzie się angażowała wspory zRosją, aby bronić słabszą stronę� USA zaś, uważając Ukrainę za „obszar odpowiedzial-ności” UE, także nie chce wykonywać gwałtownych ruchów� Irracjonalność tej sytuacji polega na tym, że kraj, który chce „przygarnąć” Ukrainę, jest niechciany przez część społeczeństwa popierającą „Euromajdan” (zasadniczo zachodnia część Ukrainy), zaś organizacja (UE), do której społeczeństwo to się garnie, jest niechętna, aby przyjąć kraj zcałym dobrodziejstwem inwentarza, czemu zresztą na dobrą sprawę trudno się dziwić� Ukraińska scena polityczna nie przedstawia sobą „godnego” partnera dla UE, zaś silnie nacjonalistyczne ugrupowania pra-wicowe również nie stanowią zachęty� Ewentualny podział Ukrainy przyczyni się zpewnością na początku do jeszcze większych problemów ekonomicznych jej zachodniej części, co wzbudzi kolejne niepokoje społeczne, podziały, chaos ibyć może upadek państwa� Unia Europejska nie jest zainteresowana takim scenariuszem, szczególnie wkontekście niedawno podpisanej umowy stowa-rzyszeniowej�

Brak jakichkolwiek konkretnych działań Unii spowodowany jest głęboką fragmentacją wewnątrz organizacji idaleko posuniętą niespójnością interesów� Wkwestii Ukrainy Unia jest podzielona na przynajmniej cztery różne grupy (zob� też: Parkes, Sobják, 2014), które prezentują diametralnie różne podejścia, spośród których dominują te, które opowiadają się za chłodnym podejściem do spraw ukraińskich, niewielkim zaangażowaniem iprzede wszystkim niedraż-nieniem (delikatnie rzecz ujmując) Rosji� Większość państw jest też niechętna sankcjom na szeroką skalę wstosunku do Federacji Rosyjskiej�

Unia nie była inadal nie jest wstanie zaprojektować takiego pakietu pomo-cowego dla Ukrainy, który pomógłby jej przejść głęboką transformację (Parkes, Sobják, 2014)� Wynika to zbraku wiary większości państw członkowskich wmoż-liwości przeprowadzenia reform idemokratyzacji Ukrainy oraz sceptycznego podejścia wstosunku do jej ewentualnej unijnej przyszłości� Przeważająca liczba państw członkowskich posiada znaczące dla ich gospodarek kontakty handlowe zRosją, ato oznacza, że gospodarczy pragmatyzm przezwycięży jakiekolwiek inne ewentualne sentymenty� Borykające się ze skutkami kryzysu państwa UE są zbyt słabe, aby podjąć gospodarczą wojnę zRosją, nie mając wdodatku ku

42 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

temu żadnej motywacji� Dla większości państw Ukraina jest odległym imało interesującym politycznie oraz gospodarczo państwem, dla którego nie będą „nadstawiać karku” wimię „wyższych wartości”� Zarówno dla UE, jak idla Stanów Zjednoczonych Ukraina jest jedynie niedużym pionkiem wwielkiej grze geopolitycznej iekonomicznej, którego interesy nie będą brane wzasadzie pod uwagę podczas tej rozgrywki� Ukraińscy politycy opozycyjni nie chcą się pogodzić ztaką sytuacją, ani nawet przyjąć jej do wiadomości izdaje się, że ciągle czekają na cud, który się raczej nie ma prawa zdarzyć�

Większość państw jest skłonna przystać na rolę UE jako mediatora oraz okazać wsparcie społeczeństwu ukraińskiemu� UE chce pozostać jak najbardziej neutralna wtym konflikcie, podczas gdy Ukraina traktuje Unię jako stronę wsporze, organizację, która stoi wraz znią po tej samej stronie barykady� Ta różnica wsposobie postrzegania przyczynia się także do rosnącego rozczaro-wania Ukraińców postawą Unii Europejskiej� Otym, że nikt poważnie nie myśli oprzyjęciu Ukrainy do NATO czy EU dobitnie świadczy wypowiedź niemiec-kiego ministra spraw zagranicznych, Franka-WalteraSteinmeiera(2014), który stwierdził, że akcesja tego państwa do NATO byłaby jedynie „dolewaniem oliwy do ognia”, zaś jej członkostwo wUE to „sprawa dla pokoleń”�

Warto także przyjrzeć się reakcji NATO na kryzys ukraiński� Ożywił on zpewnością dyskusje dotyczące zjednej strony potrzeby istnienia NATO, ale także priorytetowych obszarów jego działania, jak również planowania stra-tegicznego� Zaczęto się zastanawiać nad potencjałem obronnym, możliwością udzielenia realnego wsparcia określonym państwom wprzypadku napaści zbroj-nej (zob� też: Monaghan, 2014)� Efektem tych dyskusji jest dostrzeżenie potrzeby podniesienia potencjału sił szybkiego reagowania NATO, czego wyrazem ma być decyzja oulokowaniu NATO-wskiego centrum sił szybkiego reagowania wPolsce� Zaczęto także dostrzegać konieczność wprowadzenia zmian wzakresie komunikacji strategicznej (StratCom), która nie poradziła sobie zpropagandą informacyjną Rosji� Podczas szczytu NATO wWalii we wrześniu 2014 r� państwa członkowskie dały jasno do zrozumienia, że nie będą się militarnie angażować wwojnę na Ukrainie� Poza zapewnieniami otym, jak ważnym partnerem dla NATO jest Ukraina iże będzie rozwijana współpraca militarna (która miałaby polegać, jak można się domyślać, na wsparciu szkoleniowym oraz wspólnych ćwiczeniach), Ukraina nie otrzymała ani zapewnienia ootwartych drzwiach Sojuszu, ani deklaracji owysyłaniu uzbrojenia czy sprzętu wojskowego� Podobnie jak UE, NATO ograniczyło się do okazania gestów solidarności iwsparcia, które mimo że są istotne na arenie międzynarodowej (miękka siła), to nie są wstanie

43Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

powstrzymać działań Rosji� NATO przeznaczyło 15 mln euro na pomoc dla Ukrainy, zaś niektóre państwa członkowskie zaoferowały dodatkowo różnorakie formy pomocy, m�in� wsferze wojskowej�

WNiOSki

Partykularne interesy poszczególnych państw członkowskich UE (przede wszyst-kim ocharakterze gospodarczym) uniemożliwiają Unii osiągnięcie konsensusu odnośnie wspólnego działania, anawet sformułowania wspólnego stanowiska� Solidarności wUE nie ma nawet wobec sytuacji, wktórej Rosja stosuje wybiór-czo odwetowe narzędzia gospodarcze (restrykcje importowe) wstosunku do wybranych państw członkowskich (wtym Polski)� Państwa te natomiast nie otrzymują praktycznie żadnego wsparcia czy ochrony wtakiej sytuacji ze strony instytucji unijnych, ainne państwa członkowskie wręcz starają się zabezpieczyć własne interesy gospodarcze kosztem pozostałych� Jedyne spójne, jak do tej pory, działanie UE to nieuznanie aneksji Krymu izdecydowany sprzeciw wobec tego typu działań, jakie podjęła Rosja wobec Ukrainy� Mimo że takie stanowisko ma duże znaczenie dyplomatyczne dla Ukrainy, jest to oczywiście działanie niewy-starczające� Kijów natomiast traktuje je jako absolutnie podstawowe itakie, które powinno stanowić zaledwie punkt wyjścia dla kolejnych konkretnych kroków, nie zaś jako akt docelowy, czym zkolei wydaje się być dla UE, która najwyraźniej nie chce zająć żadnego bardziej kategorycznego stanowiska� Natomiast nieuznanie aneksji Krymu nie definiuje sposobu ułożenia przyszłych relacji np� między UE aUkrainą zjednej aRosją zdrugiej strony�

Powstaje zatem pytanie, co więcej mogły lub czy nadal mogą zdziałać Unia Europejska oraz NATO wzderzeniu z„Euromajdanem”? Odpowiedź na to pytanie wcale nie jest prosta� Przecież nie chodzi owywołanie trzeciej wojny światowej, ani nawet ostworzenie sytuacji przypominającej zimną wojnę� Nie służyłoby to niczyim interesom� Ukraina oczekuje jednoznacznego działania UE iNATO, które miałyby stanąć wobronie jej interesów, aco więcej – suwerenności� Pytanie tylko, dlaczego Unia lub NATO miałyby to zrobić? Nikt wUnii poważnie nie myślał oakcesji Ukrainy wperspektywie krótko, anawet średnio-terminowej� Umowa stowarzyszeniowa jest jedynie gestem politycznym, natomiast obecnie Unia nie jest przygotowana na jakiekolwiek dalsze rozszerzenia, ajuż na pewno nie okraj taki, jak Ukraina (zpowodów politycznych, ale głównie ekonomicz-nych)� Czasy, kiedy Stany Zjednoczone mogły wymusić na państwach Europy

44 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Zachodniej pewne zachowania dyktowane głównie amerykańskim interesem politycznym (wcelu utrzymania priorytetowego dla USA balansu), dawno minęły, natomiast winteresie największych państw unijnych nie leży przyjmo-wanie Ukrainy do „elitarnego klubu”, który zresztą dawno przestał być elitarny� Mocarstwa europejskie zaczęły tworzyć mniejsze „kluby wzajemnej adoracji” zbudowane wokół konkretnych projektów wspierających ich partykularne interesy, głównie ocharakterze gospodarczym, bądź szerzej – ekonomicznym, wktórym znaczącym elementem układanki jest Rosja�

Jedynym w miarę spójnym podejściem prezentowanym przez państwa UE oraz NATO jest demonstracja wsparcia isolidarności ze społeczeństwem ukraińskim� Pozostałe działania dobitnie wskazują, jak bardzo rozbieżne interesy polityczne prezentują państwa UE iNATO, akierunki ich działań są odmienne� Spowodowało to ogromne ograniczenie opcji działania, jakie mogły podjąć te organizacje tak, aby była na nie zgoda wszystkich państw� Działania te były inadal są także wznacznym stopniu dyktowane przez dyplomację niemiecką (UE) oraz USA (NATO), co także wdużej mierze je ukierunkowuje iogranicza� Obecnie wydaje się, że UE nie posiada żadnej długoterminowej strategii wobec „nowej Ukrainy” ani wkontekście działań ocharakterze pomocowym, ani przy-szłego podejścia ocharakterze politycznym� Co więcej, nie ma także pomysłu na działania ocharakterze doraźnym� Na Ukrainie zaś rośnie rozczarowanie postawą Unii Europejskiej�

Wydaje się, że UE iNATO zależy najbardziej na zachowaniu status quo, aby nie trzeba było podejmować żadnych ważnych decyzji, które wymuszałyby podejmowanie konkretnych działań prowadzących wefekcie do daleko idą-cych zmian władzie europejskim� Pytanie, jakie się rodzi, jest następujące: jak wysoki będzie koszt tego pozornego „niezmienionego stanu rzeczy”, bo już itak przestrzeń polityczna ibezpieczeństwa zostały poważnie zmienione poprzez dokonania rosyjskiego przywódcy na Kaukazie, wCzeczenii, ateraz na Ukrainie�

BiBliografia:

Dudzińska, K�, Gawlikowska-Fyk, A� (2014)� Rynek gazu na Ukrainie: główne wyzwania imożliwe działania UE�Biuletyn PISM, nr 41 (1153)�

European Parliament ratifies EU-Ukraine Association Agreement (2014)� Pobrane z: http://www�europarl�europa�eu/news/en/news-room/content/20140915IPR62504/html/European-Parliament-ratifies-EU-Ukraine-Association-Agreement�

European Union’s support to Ukraine – update (9 April 2014), Brussels: European Commission Memo�

45Anna Antczak-barzan: Unia Europejska i NATO wobec wojny hybrydowej na Ukrainie

EU-Ukraine relations (17 April 2014), Brussels: Fact Sheet No� 140417/03�Fettweis, C�J� (2010)� Dangerous Times? The International Politics of Great Power Peace�

Washington: Georgetown University Press�Formuszewicz, R� (2014)� Germany’s Policy towards Russia: New Wine in an Old

Wineskin. Policy Paper, nr 7 (90)� W: Biuletyn PISM (2014)�Kaca, E� (2014)� Unijny pakiet pomocy dla Ukrainy: jak zwiększyć jego skuteczność?�

Biuletyn PISM, nr 25 (1137)�Kościński, P�, Zasztowt K� (2014)� Secesja Krymu – konsekwencje dla Ukrainy, Rosji

iEuropy. Biuletyn PISM, nr 31 (1143)�Monaghan, A� (2014)� Kryzys ukraiński astosunki NATO-Rosja. Przegląd NATO�Pakiet Wsparcia dla Ukrainy (5 marca 2014), Bruksela: Komisja Europejska�Parkes, R�, Sobják, A� (2014)� Understanding EU Action during “Euromaidan”: Lessons

for the Next Phase� Strategic File, nr 5 (41)� W: Biuletyn PISM (2014)�Płóciennik, S�, Toporowski, P� (2014)� Ukraina wopałach: pomoc finansowa, reformy,

oczekiwania� Biuletyn PISM, nr 23 (1135)�Rostowska, M�, Toporowski, P� (2014)� „Kłopoty za wschodnią granicą – następstwa dla

europejskiego biznesu”. Biuletyn PISM, nr 37 (1149)�Sheehan, M� (2009)� Ewolucja nowoczesnych wojen� W: Baylis, J�, Wirtz, J�, Gray, C�S�,

Cohen E� (red�)� Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych� Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego�

Szef MSZ Niemiec nie widzi Ukrainy wNATO. AwUE? „Zadanie dla pokoleń” (2014)� Pobrano z: http://www�tvn24�pl/wiadomosci-ze-swiata,2/szef-msz-niemiec-nie-widzi-ukrainy-w-nato-a-w-ue-zadanie-dla-pokolen,491639�html�

Toffler, A�, Toffler, H� (2006)� Wojna iantywojna. Jak przetrwać na progu XXI wieku?� Poznań: Wydawnictwo Kurpisz�

UE przygotowała trzy rodzaje sankcji wobec Rosji. Kraje członkowskie podzielone (2014)� Pobrane z: http://www�rmf24�pl/raport-ukraina/fakty/news-ue-przygotowala-trzy-rodzaje-sankcji-wobec-rosji-kraje-czlon,nId,1410603�

vol� 50/2016, ss� 46–63ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�03

UkrAińSkA cerkieW prAWOSłAWNA WObec eUrOmAjDANU 2013 – 2014

UkrAiNiAN OrtHODOx cHUrcH AND eUrOmAiDAN 2013 – 2014

Antonina Kozyrska*

* Uniwersytet Mikołaja Kopernika wToruniu, Wydział Politologii iStudiów Międzynarodowych�

— AbstrAkt —

Artykuł prezentuje stanowisko Ukraińskiej Cer-kwi Prawosławnej (Patriarchatu Moskiewskiego) wobec Euromajdanu na Ukrainie na przełomie 2013/2014r� Kościół ten zajął pozycję neutralną, wodróżnieniu od niektórych innych związków wyznaniowych, zwłaszcza tak zwanych Kościołów narodowych, które poparły protestujących� Jego oficjalne stanowisko wyrażało się wapelach do zachowania pokoju, porządku społecznego, inte-gralności terytorialnej ijedności narodu, potę-pienia przemocy, nawoływania stron konfliktu do rozpoczęcia ikontynuacji dialogu� Wartykule szczegółowo przeanalizowano przyczyny iskutki stanowiska Cerkwi�

Słowa kluczowe: Euromajdan, kryzys polityczny na Ukrainie 2013 – 2014, Ukraińska Cerkiew Prawosławna (Patriarchatu Moskiewskiego), związki wyznaniowe wprocesach politycznych, religia ipolityka

— AbstrAct —

The paper presents the reaction of the Ukrain-ian Orthodox Church (Moscow Patriarchate) to Euromaidan in the Ukraine at the turn of 2013 – 2014� The Church has not taken aclear univocal position, unlike some other religious groups, especially the so-called national Churches� Its official position was confined to general calls for preserving peace and public order, territorial integrity and unity of the people, condemnation of violence, calling for participants of the conflict to begin and continue the dialogue� The causes and consequences of the position taken by the Church are analyzed in detail�

Keywords: Euromaidan, the political crisis in Ukraine 2013 – 2014, the Ukrainian Orthodox Church of the Moscow Patriarchate, religious groups in the political process, religion and politics

47Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

Wydarzenia rewolucyjne na Ukrainie, które rozpoczęły się w listopadzie 2013r� izakończyły pod koniec lutego roku następnego zmianą władzy wtym państwie, postawiły społeczeństwo ukraińskie przed ostatecznym wyborem geopolitycznym – między Moskwą aEuropą� Zpodobnym wyborem musiały zmierzyć się Kościoły izwiązki wyznaniowe funkcjonujące na Ukrainie� Ze względu na wysoką pozycję instytucji Kościoła wspołeczeństwie największe związki wyznaniowe zmuszone były ustosunkować się do odbywających się zmian� Uczyniły to prędzej czy później, zwłasnej woli lub pod presją społeczną� Odpowiedniej reakcji oczekiwano również od Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej (UCP) – największego Kościoła na Ukrainie pod względem liczby jednostek administracyjno-terytorialnych, skupionych najliczniej we wschodniej ipołu-dniowej części kraju1�

Pod obecną nazwą UCP funkcjonuje od 1990r� Została utworzona wmiej-sce ukraińskiego egzarchatu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (RCP) istanowi jednostkę autonomiczną Patriarchatu Moskiewskiego� Taki status oznacza, że jest Kościołem samorządnym wkwestiach administrowania, zarządzania finan-sami, tworzenia nowych eparchii iobsadzania ich biskupami� Stojący na jego czele metropolita kijowski icałej Ukrainy jest wybierany przez episkopat UCP izatwierdzany przez patriarchę moskiewskiego� UCP jest zarazem jedyną struk-turą prawosławną na Ukrainie, uznawaną za kanoniczną przez pozostałe lokalne Kościoły prawosławne na świecie� Największym rywalem UCP jest Ukraińska Cerkiew Prawosławna – Patriarchat Kijowski (UCP PK), która powstała w1992r� na tle dążeń części duchowieństwa, zówczesnym metropolitą kijowskim Fila-retem (Denysenko) na czele, do całkowitego uniezależnienia się od Moskwy� Jej jednostki koncentrują się przede wszystkim wcentrum ina zachodzie Ukrainy� Trzeci zliczących się Kościołów prawosławnych to Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna (UACP), sięgająca korzeniami tradycji niepodległościo-wych zczasów Ukraińskiej Republiki Ludowej ireaktywowana na Ukrainie formalnie w1990r� Pod względem rozbudowy struktury jest najmniejszą iskupia się prawie wyłącznie wzachodniej części kraju�

Dwa ostatnie Kościoły, podobnie jak Ukraińską Cerkiew Greckokatolicką, na Ukrainie określa się mianem narodowych� Cechuje je postawa kijowocen-

1 Według danych Państwowego Komitetu Ukrainy ds� Narodowości iReligii obecnie posiada 1metropolię (kijowską), 53 eparchii i12714 parafii, 214 klasztorów� Звіт про мережу церков ірелігійних організацій в Україні станом на 01�01�2014 р�, http://risu�org�ua/ua/index/resourses/statistics/ukr2014/55893, odczyt zdn� 25�09�2014�

48 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

tryczna iczęsto antyrosyjska� Ze względu na formalną zależność od Patriar-chatu Moskiewskiego oraz prorosyjskie sympatie części kleru iwiernych UCP wielokrotnie zarzucano brak patriotyzmu ukraińskiego, nazywano „awangardą rosyjskich wpływów”2 czy „piątą kolumną Moskwy”, zagrażającą bezpieczeństwu Ukrainy (Карпенко, 2002, s�65 – 72)� Należy jednak pamiętać, że środowisko UCP nie jest jednorodne pod względem ideologicznym� Istnieją wnim różne poglądy na temat samodzielności tego Kościoła, jak też kierunku rozwoju poli-tycznego icywilizacyjno-kulturowego Ukrainy� Wewnątrz UCP ugruntowały się dwie frakcje: proukraińska – dążąca do całkowitej samodzielności kanonicznej (autokefalii) od Patriarchatu Moskiewskiego iprorosyjska – optująca za zacie-śnieniem więzi znim iznarodem rosyjskim� Do pierwszej należy przeważnie młodszy episkopat, ale też starsi wpływowi biskupi, jak metropolita czerkaski Sofronij (Dmytruk)� Na czele drugiego obozu stoją metropolita odeski Agafangel (Sawwin) idoniecki Illarion (Szukało) (Olszański, 2014)� Rdzeń frakcji proro-syjskiej stanowi siedmiu hierarchów, jednak grono jej zwolenników nigdy nie przekroczyło połowy episkopatu UCP (Czornomoreć, 2014, s�102)�

Sam zwierzchnik Cerkwi, metropolita kijowski icałej Ukrainy Wołodymyr (Sabodan), który przewodniczył Cerkwi ponad 20 lat (1992 – 2014), unikał kon-frontacji zPatriarchatem Moskiewskim istał na pozycji neutralnej� Mimo to, szczególnie wostatnich latach życia, sympatyzował zproukraińskim skrzydłem iostrożnie wspierał dążenia autokefaliczne UCP (Czech, 2013, s�33)3� Przez to naraził się prorosyjskiej części biskupów, którzy wczasie zaostrzenia jego choroby, zimą 2012r�, podjęli nieudaną próbę pozbawienia go władzy wKościele (Borkowicz, 2014, s�97)�

Wrelacjach zpaństwem ukraińskim UPC starała się kierować obowiązu-jącą wprawosławiu od wieków zasadą symfonii. Polega ona na wypracowaniu modelu postępowania, pozwalającego Kościołowi zjednej strony uczestniczyć wprocesach politycznych, azdrugiej – zachować od nich niezbędny dystans: „Wstosunkach zpaństwem głównym zadaniem Kościoła niezmiennie pozostaje przybliżenie ludzi iświata do Boga, atroska obardziej sprawiedliwy ustrój polityczny, równość społeczną czy rozwój ekonomiczny na tyle budzą jego zainteresowanie, na ile prowadzą do realizacji tego celu” (Chryń, 2003, s�129)�

2 Taką opinię wyraził ukraiński dysydent Iwan Dziuba� Houston Chronicle: Россия утрачивает влияние на прошлое и будущее Украины, 26�07� 2005, http://korrespondent�net/worldabus/126824, odczyt zdn� 20�05� 2010�

3 Miał nawet odrzucić propozycję kandydowania na następcę patriarchy moskiewskiego AleksegoII�

49Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

Wwarunkach rozdziału Kościoła ipaństwa omawiana zasada oznacza wzajemne poszanowanie autonomii oraz nieingerowanie� Nie stoi to jednak na przeszkodzie wpodjęciu owocnej współpracy instytucji Kościoła ipaństwa wwielu obszarach dla dobra społeczeństwa (Curanović, 2010, s�27 – 28)�

Po roku 1991 UCP cieszyła się różnym stopniem uznania ze strony elit rządzących na Ukrainie� Po zwycięstwie Wiktora Janukowycza wwyborach prezydenckich w2010r� Cerkiew ta de facto znalazła się wsytuacji uprzywi-lejowanej, gdyż prezydent ostentacyjnie sympatyzował z tym Kościołem� Wraz ze zmianą nastawienia części mieszkańców Ukrainy do ekipy Janukowycza na przełomie 2013 – 2014r� UCP znalazła się wtrudnym położeniu� Warunkowało to niejednoznaczną postawę Cerkwi wobec Euromajdanu�

Powściągliwość wkomentowaniu oraz różne oceny rozwoju sytuacji na Ukrainie przez duchownych UCP znajdują swoje uzasadnienie przede wszystkim wkontekście wspomnianego modelu symfonii. Można je też próbować tłuma-czyć innymi względami, np� faktem, że wokresie narastania kryzysu to właśnie przedstawicielowi tego Kościoła przypadło pełnić funkcję przewodniczącego wOgólnoukraińskiej Radzie Kościołów iOrganizacji Religijnych (ORKiOR)4� Rada dążyła do uspokojenia nastrojów społecznych, zachowania jedności narodu ipaństwa� Postawa dystansowania się UCP od wydarzeń wkraju była też następ-stwem wcześniejszych oskarżeń jej onadmierne angażowanie się wprocesy polityczne, wtym wkampanie wyborcze Wiktora Janukowycza� Kolejny powód to podeszły wiek ichoroba metropolity kijowskiego, która doprowadziła do jego śmierci wlipcu 2014r� Dylemat części wiernych iduchowieństwa UCP wiążący się zopowiedzeniem się po którejś ze stron konfliktu wpewnej mierze był konsekwencją faktu, że UCP pozostaje w jurysdykcyjnej zależności od Moskwy, ajej wiernych ze współwyznawcami wRosji łączą więzi kulturowe, aczęsto etniczne irodzinne� Ponadto na myślenie wiernych UCP niemały wpływ wywierała koncepcja „ruskiego świata”, aktywnie promowana przez patriarchę moskiewskiego Cyryla (Smoleń, Lubina, 2011, s�175 – 194)�

Wyraźna różnica zdań co do kierunku integracji Ukrainy uwidoczniła się już wokresie poprzedzającym Euromajdan� 30 września 2013r� metropolita Wołodymyr, wspólnie zinnymi członkami ORKiOR, podpisał odezwę do narodu popierającą zawarcie umowy stowarzyszeniowej Ukrainy zUE�Na początku października przedstawiciel UCP wziął udział wdelegacji ORKiOR do Brukseli,

4 UCP przewodniczyła wORKiOR od zimy 2013 do początku lipca 2014r� Strona Rady: http://vrciro�org�ua�

50 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

by wyrazić poparcie dla europejskiego wyboru Ukrainy5� Proeuropejska postawa głowy UCP stała się przedmiotem ostrej krytyki ze strony prorosyjskich organi-zacji społecznych zaliczanych do tzw� politycznego prawosławia (wykorzystują-cego retorykę isymbolikę prawosławną wcelach politycznych)� Wpaździerniku ich liderzy wyrazili przekonanie, że większość wiernych UCP jest przeciwna integracji europejskiej� Zamiar podpisania przez rząd ukraiński umowy zUE określili „zdradą istoty cywilizacyjnej narodu Ukrainy, jak również wielowieko-wej braterskiej wspólnoty narodów Ukrainy, Rosji iBiałorusi”6� Zapowiedzieli zorganizowanie procesji, która miała zademonstrować antyunijne nastroje mieszkańców Ukrainy� Rzecznik prasowy metropolity kijowskiego, o� Georgij Kowalenko, zareagował na podobną krytykę oświadczeniem, iż UCP dopuszcza integrację europejską, ajej wierni mają prawo do różnych poglądów politycz-nych na ten temat� Przypomniał równocześnie negatywne stanowisko swojego Kościoła wobec „politycznego prawosławia”, które zostało określone jeszcze w2007r� Zapowiedź antyunijnej procesji zrealizowano 4 listopada, kiedy ulicami Kijowa przemaszerowało ok� 4 tys� osób, niosąc symbole Cesarstwa Rosyjskiego iZSRR�Protestujący bezskutecznie żądali odwołania podpisu metropolity pod wspomnianym dokumentem z30 września, upatrując wzbliżeniu zEuropą zagrożenie dla chrześcijaństwa na Ukrainie7�

Zanim rozwój choroby uniemożliwił metropolicie Wołodymyrowi zarządza-nie Kościołem iustosunkowanie się do dalszej eskalacji konfliktu wpaństwie, jeszcze wpoczątkowej fazie rewolucji kilkakrotnie zabierał on głos� 30 listopada 2013r�, po pierwszej próbie pacyfikacji Majdanu, pisał: „Przypominamy wszyst-kim przywódcom politycznym idziałaczom państwowym, którzy uznają się za chrześcijan, biblijną mądrość otym, że „Każde królestwo, wewnętrznie skłócone, pustoszeje� Iżadne miasto ani dom wewnętrznie skłócony, nie ostoi się” (Mt 12, 25)� Przypominamy, że wszyscy jesteśmy dziećmi jednego Boga iobywatelami jednego państwa� Dlatego mamy uczynić wszystko, by proces polityczny nie wykraczał poza ramy Przykazań Bożych imoralności chrześcijańskiej, Konsty-

5 Єрархи українських Церков запевнили в Брюсселі, що бачать майбутнє України в колі вільних європейських народів,http://risu�org�ua/ua/index/all_news/ukraine_and_world/interna-tional_relations/53858, odczyt zdn� 20�11�2014�

6 Політичне православ’я засудило євроінтеграцію, http://risu�org�ua/ua/index/all_news/community/religion_and_policy/54053, odczyt zdn� 20�11�2014�

7 Представники політичного православ’я провели хресний хід проти асоціації з ЄС, http://risu�org�ua/article_print�php?id=54181&name=religion_and_policy&_lang=ua&, odczyt zdn� 16�03�2014�

51Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

tucji iprawa Ukrainy” (Горкуша, 2014, s�232)� Dnia 5 grudnia wyraził zado-wolenie zfaktu, że młodzież ukraińska nie jest obojętna wobec losów ojczyzny� Jako jedyne wyjście zsytuacji upatrywał wrozpoczęciu pod przewodnictwem prezydenta dialogu między stronami konfliktu iposzukiwanie rozwiązań, które prowadziłyby do zgody, anie pogłębienia wrogości (Горкуша, 2014, s�247)� 10 grudnia, już jako przewodniczący ORKiOR, podpisał specjalną odezwę potę-piającą użycie siły zarówno wobec uczestników Majdanu, dziennikarzy, jak też funkcjonariuszy służb porządkowych� Sygnatariusze odezwy nawoływali kierują-cych państwem do respektowania prawa obywateli do pokojowego protestu oraz do rozpatrzenia ich żądań� Wzywali wszystkie strony konfliktu (władzę, opozycję polityczną iprotestujących) do podjęcia konstruktywnego dialogu ioferowali swoją pomoc wposzukiwaniu kompromisu8�

Wodróżnieniu od kilku innych Kościołów, których duchowni już wpierw-szych dniach pojawili się na Majdanie, obecność przedstawicieli kleru UCP prawie nie była widoczna� Ztego względu zarzucano jej bierność wobec tak ważnych wydarzeń� Wodpowiedzi rzecznik UCP, o� Georgij Kowalenko, wyja-śniał, że księża uczestniczą wEuromajdanie, lecz jako osoby prywatne� Brak zgody na urządzenie na Majdanie namiotów modlitewnych tłumaczył tym, że wKijowie jest wiele świątyń otwartych dla wszystkich chętnych� Jednocześnie duchowny wimieniu UCP stanowczo odciął się od zaplanowanej na 6 grudnia kolejnej procesji „politycznego prawosławia” przeciwko integracji europejskiej (Горкуша, 2014, s�241)� Co do przyszłego kierunku rozwoju Ukrainy lakonicznie odpowiedział, że wtej sprawie „Kościół ufa ekspertom” (Горкуша, 2014, s�249)�

Kilka dni po pierwszym pobiciu studentów wKijowie pozycję UCP wobec bieżącej sytuacji w kraju próbował przybliżyć także metropolita Antonij (Pakanycz), wikariusz eparchii kijowskiej, zaliczany do prorosyjskiej frakcji� Wjego przekonaniu prawo do debaty publicznej na temat przyszłości kraju jest naturalną cechą społeczeństwa obywatelskiego, jednak powinna ona odbywać się wgranicach prawa, bez agresji izakłócania porządku społecznego, by nie dopuścić do rozpadu Ukrainy� Zdaniem hierarchy poglądy polityczne wiernych powinny być ich prywatną sprawą: „Kościół wprost potępia jedynie te ideologie polityczne, które bazują na światopoglądzie ateistycznym lub propagują siłowe środki przejęcia władzy� Wkażdym razie świątynia nie powinna stawać się miej-

8 Звернення Всеукраїнської Ради Церков у зв’язку з суспільно-політичною ситуацією вУкраїні, http://vrciro�org�ua/ua/statements/211-zvernennya-vseukrayinskoyi-rady-cerkov-u-zvyazku-z-suspilno-politychnoyu-sytuacieyu-v-ukrayini, odczyt zdn� 20�11�2014�

52 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

scem agitacji iwalki politycznej”9� Prosił jednak pragmatycznie oceniać sytuację, nie ulegać manipulacjom ikierować się przede wszystkim sumieniem�

Przytoczone wypowiedzi świadczą otym, że UCP oficjalnie nie stanęła po żadnej ze stron konfliktu� Zpewnością ostrożność Kościoła wynikała też zfaktu, że za jej wiernych uważało się wielu wyższych urzędników ipolityków zekipy Wiktora Janukowycza, wtym sam prezydent� Środowiska te jeszcze 30 listopada bezskutecznie próbowały wywrzeć na UCP presję, by opowiedziała się za „przy-wróceniem porządku konstytucyjnego” (Горкуша, 2014, s�54)� Zdrugiej strony do UCP należała też część zwolenników Majdanu, wtym liderzy opozycji: Witalij Kliczko iprzyszły prezydent Ukrainy Petro Poroszenko� Powyższa okoliczność zmuszała UCP do unikania definitywnych deklaracji�

Brak owocnego dialogu między protestującymi iwładzą doprowadził do zaostrzenia kryzysu� Wnocy 11 grudnia oddziały sił rządowych spróbowały otoczyć Majdan i rozpędzić jego uczestników� Wtrakcie zorganizowanego nazajutrz okrągłego stołu pt� Plan działania dla państwa przedstawiciel UCP, o� Georgij Kowalenko, proponował zacząć od przestrzegania przykazań Bożych oraz ewangelicznych zasad krzewienia pokoju izachowania zgody, wtym wżyciu publicznym� Prosił, by nie zamieniać gry politycznej w„świętą wojnę”� Podkreślał, że UCP nie da się podzielić na pół, bo jej wierni stoją po obu stronach barykad� Wpodobnym duchu pisał 17 grudnia zwierzchnik UCP�Metropolita Wołodymyr apelował ojedność narodu, podkreślając, że UCP skupia wiernych niezależnie od poglądów politycznych, narodowości czy regionu10�

Mimo ostrożnej oficjalnej pozycji UCP wśrodowisku jej episkopatu poja-wiały się mniej wyważone wypowiedzi potępiające Majdan� Do takich należy opinia opata Ławry Peczerskiej wKijowie metropolity Pawła (Łebidia)� Na jednym zokrągłych stołów, 12 grudnia, metropolita podziękował milicjantom iskrytykował obecność dzieci na Majdanie� Wjego przekonaniu młodzi stali na Majdanie za pieniądze11� Masowe antyrządowe protesty potępili również metro-

9 В политической борьбе нужно слушать голос совести» – Управляющий делами УПЦ митрополит Антоний, http://orthodoxy�org�ua/data/v- politicheskoy-borbe-nuzhno-slushat-golos-sovesti-mitropolit-borispolskiy-antoniy�html, odczyt zdn� 10�10�2014�

10 Звернення Блаженнішого Митрополита Київського і всієї України Володимира до вірних Української Православної Церкви, http://news�church�ua/2013/12/17/zvernennya-blazhennishogo-mitropolita-kijivskogo-i-vsijeji-ukrajini-volodimira-do-virnix-ukrajinskoji-pravoslavnoji-cerkvi, odczyt zdn� 10�10�2014�

11 Spotkanie zorganizował były prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk, zudziałem byłego prezy-denta L�Kuczmy, członków rządu M�Azarowa, lidera Partii Regionów O�Jefriemowa iPartii Komu-nistycznej Ukrainy P�Symonenki oraz przedstawicieli 10 organizacji społecznych, ale bez udziału

53Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

polita odeski Agafangel (Sawwin), doniecki Illarion (Szukało) oraz boryspolski Antonij (Pakanycz)�

Brak jednoznacznej pozycji episkopatu UCP, będący odzwierciedleniem jej wewnętrznych podziałów, irytował część mieszkańców Ukrainy, wtym zgrona jej wiernych� Dla wielu znich rozgraniczenie między oficjalną pozycją Cerkwi aprywatnymi opiniami jej przedstawicieli nie zawsze było czytelne� Wtrudnej sytuacji społeczno-politycznej od Kościoła jako instytucji wysokiego zaufania społecznego oczekiwano wyraźnej oceny moralnej wydarzeń oraz prawdy� Pisała otym ukraińska dziennikarka Kateryna Szczotkina: „[…] zamiast jasnych ocen działań obu stron mamy niewyraźny bełkot o»pokoju za wszelką cenę«, »zacho-waniu spokoju«, »władzy od Boga«, »jak można – wczasie postu?!«, »spójrzcie na siebie«, »pojednajcie się«, »idźcie się umyć« itp� Nie, to oczywiście ważne –»zacząć od siebie«� Jednak wdanym kontekście taka rada to zawoalowany apel, aby rozejść się do domów inie rozrabiać”12� Zdaniem publicystki chrześcijanie nie mogą wmilczeniu akceptować kłamstwa� Cerkiew nie powinna unikać zaję-cia stanowiska, zasłaniając się orzeczeniem jej Synodu potępiającym „polityczne prawosławie”� Zachowując się wpodobny sposób wcelu utrzymania „kruchej równowagi wewnątrz siebie”, UCP stała się „zakładniczką własnych środków bezpieczeństwa”�

Zdecydowaną postawę, której oczekiwano od UCP, zajęły natomiast Ukra-ińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego iUkraińska Cerkiew Greckokatolicka� Władze ostatniej oświadczyły, że Kościół „zachowuje prawo dokonywania oceny sytuacji wkraju, jeśli naruszane są prawa człowieka izasady moralności społecznej, które wypływają zPrawa Bożego imają odzwierciedlenie wspołecznej nauce Kościoła” (Горкуша, 2014, s�337)� Duże zaangażowanie duchowieństwa unickiego w Euromajdan stało się powodem pogróżek ze strony rządu odelegalizację tego Kościoła� List Ministerstwa Kultury Ukrainy z3 stycznia 2014r� wtej sprawie poruszył opinię publiczną na Ukrainie� Mimo tradycyjnej niechęci wobec grekokatolików iataków ze strony „politycznego prawosławia” pod adresem greckokatolickich „polityków wsutannach” (Горкуша, 2014, s�334), UCP wtym przypadku podzielała krytyczną ocenę działań resortu (Горкуша, 2014, s�242)�

liderów opozycji� Скандальний митрополит УПЦ похвалив міліцію за побиття мітингарів, http://expres�ua/news/2013/12/12/98602-skandalnyy-mytropolyt-upc-pohvalyv-miliciyu-pobyttya--mityngari, odczyt zdn� 20�10�2014�

12 К�Щоткіна, Неправда від перестраху, http://risu�org�ua/ua/index/expert_thought/au-thors_columns/kshchotkina_column/54685, odczyt zdn� 05�09�2014�

54 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Początkiem kolejnej fazy rewolucji było uchwalenie przez Radę Najwyższą Ukrainy 16 stycznia 2014r� tzw� ustaw dyktatorskich, zaostrzających kary dla uczestników masowych protestów� Doszło do wznowienia wystąpień, anastęp-nie do krwawych starć wcentrum Kijowa między siłami rządowymi agrupą radykalnych manifestantów iprowokatorów� Nad ranem 21 stycznia między oddziałami rządowymi aprotestującymi na ul� Hruszewskiego stanęło kilku mnichów UCP zkrzyżem iikoną wręku� Wkolejnych godzinach księża zmie-niali się, co pomogło utrzymać rozejm na ponad 20 godzin� Kapłani stali też wnocy, kiedy sytuacja poważnie się skomplikowała13� Zdarzały się pojedyncze przypadki niezrozumienia postawy księży UCP, kiedy nazywano ich „moskiew-skimi popami”, szerzono pogłoski, że osłaniali oni żołnierzy Berkutu, którym chwilowo zabrakło amunicji (Горкуша, 2014, s�421)� Tymczasem odważny spontaniczny gest prawosławnych duchownych spotkał się zaprobatą przed-stawicieli UCP� Wjej środowisku pojawiły się też nieco wątpliwe interpretacje opisywanego czynu kapłanów, które odzwierciedlały występujące na Ukrainie podziały religijne� Na przykład o� Georgij Kowalenko wyraził myśl, że dopóki księża UCP stali sami – panował spokój, gdy do nich dołączyli reprezentanci innych wyznań – zamieszki się wznowiły izginęli pierwsi ludzie (Горкуша, 2014, s�496)� Wspomniany duchowny uważał postawę swoich współbraci za wyraz neutralnego stanowiska UCP, którego miała ona się trzymać nawet po zmianie władzy wkraju: „należy stać między barykadami imodlić się za jednych iza drugich” (Горкуша, 2014, s�634)� Wprzekonaniu duchownego pozostałe związki wyznaniowe powinny były również poczuć się tak samo odpowiedzialne za cały naród Ukrainy, anie tylko za jego część�

Dnia 22 stycznia do opinii publicznej dotarła wiadomość opierwszych ofia-rach śmiertelnych rewolucji� Ztej okazji ORKiOR zaapelowała do mieszkańców Ukrainy omodlitwę wintencji zgody ijedności kraju� Rada deklarowała chęć wspierania dialogu na rzecz jedności narodowej iprzestrzegała przed wszelkimi ideami separatystycznymi� Członkowie Rady potępili stosowanie przemocy wcelu rozwiązania konfliktu, gdyż prowadziło to jedynie do eskalacji nastro-jów społecznych ispychało kraj wprzepaść wojny domowej� Wimieniu UCP,

13 Майдан до кровопролиття: біля Беркута чергували православні священики та буддистські монахи, http://risu�org�ua/ua/index/all_news/state/national_religious_question/55034, odczyt zdn� 22�01�2014�

55Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

która wówczas przewodniczyła wRadzie, odezwę podpisał metropolita Antonij (Pakanycz)14�

Wtym samym dniu wŁawrze Peczerskiej wKijowie, gdzie mieści się siedziba władz UCP, odbyło się uroczyste nabożeństwo zokazji święta Jedności Narodo-wej Ukrainy� Wzięli wnim udział prezydent Wiktor Janukowycz iinni wysocy urzędnicy państwowi� Wczasie homilii opat ławry metropolita Pawło (Łebid) zapewnił głowę państwa owsparciu ze strony Cerkwi: „Obecnie dźwiga Pan ciężki krzyż iCerkiew stoi przy Panu dziś do końca, tak jak Szymon Cyrenejczyk pomagał Chrystusowi nieść krzyż na Golgotę”15� Porównanie prezydenta, którego obarczano odpowiedzialnością za przelew krwi wKijowie, do Chrystusa obu-rzyło media ukraińskie, przedstawicieli innych Kościołów oraz część wiernych UCP�Rzecznik eparchii włodzimiersko-wołyńskiej UCP, ks� Wiktor Martynenko, na swoim Facebooku wostrej formie zaapelował do hierarchy, by nie wypowiadał się wimieniu całego Kościoła� Później duchowny, tłumacząc metropolicie kijow-skiemu powody swej wypowiedzi, wspomniał, że metropolita Pawło (Pakanycz) groził mu telefonicznie (Горкуша, 2014, s�434 – 437)�

Radykalizacja działań rządu inastrojów wśród protestujących pogłębiły podziały w środowisku prawosławnym w kwestii oceny Majdanu, działań ekipy Wiktora Janukowycza iopozycji� Część wiernych UCP popierała Majdan wsposób czynny lub bierny� Inni, wykorzystując retorykę religijną, przekony-wali opotrzebie lojalności wobec ówczesnych elit politycznych jako prawowitej władzy, która utożsamiała się zUCP (Горкуша, 2014, s�431)� Jeszcze inni byli sceptycznie nastawieni wobec angażowania się Kościołów wpolitykę, krytyko-wali uprawianie „ekwilibrystyki cytatami zPisma Świętego” wcelu uzasadnienia swoich racji politycznych (Марченко, 2014)� Zwiększą ostrością uwidoczniły się też podziały regionalne wUCP, gdzie bardziej aktywny pod względem oby-watelskim zachód zdecydowanie poparł Majdan�

Mimo wyostrzającej się różnicy zdań wewnątrz UCP po wspomnianej tra-gedii, aztym coraz głośniej stawianych wobec niej żądań dokonania moralnej oceny wydarzeń, UCP nie zmieniła swojej neutralnej pozycji� Jej episkopat podkreślał przede wszystkim konieczność podjęcia stanowczych kroków

14 Всеукраїнська Рада Церков готова сприяти початку конструктивного діалогу між владою і Майданом, http://risu�org�ua/ua/index/all_news/state/national_religious_question/55032, odczyt zdn� 22�01�2014�

15 Владика Павло (Лебідь) порівняв Януковича з Христом і запевнив, що УПЦ (МП) з ним до кінця, http://risu�org�ua/ua/index/all_news/state/church_state_relations/55040, odczyt zdn� 22�01�2014�

56 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

wkierunku deeskalacji konfliktu� Metropolita Antonij (Pakanycz) na spotkaniu przedstawicieli związków wyznaniowych zprezydentem Janukowyczem 24 stycznia ostrzegał, że państwu grozi „żywioł tłumu”, aUkraina stoi na skraju przepaści� Prosił głowę państwa ozapewnienie obiektywnego zbadania wszyst-kich przypadków śmierci ludzi wczasie starć� Postulował kontynuację dialogu władz zopozycją, proponując, by ORKiOR pełniła funkcję gwaranta realizacji wspólnych ustaleń� Hierarcha poparł też zwołanie dodatkowego posiedzenia parlamentu Ukrainy wcelu omówienia zaistniałej sytuacji wkraju� Apelował też do dziennikarzy oodpowiedzialne relacjonowanie bieżących wydarzeń tak, by nie skłaniało odbiorców do agresji16� Powyższe sugestie metropolita powtórzył następnego dnia wtrakcie spotkania zliderami opozycji� Hierarcha wezwał ich do powstrzymania przemocy ze strony manifestantów, jak też nawoływania do agresywnych zachowań� Zachęcał też do kompromisów zwładzą17�

Stopień napięcia społecznego powodował, że wpraktyce nie wszyscy wierni UCP słuchali nawoływań swoich pasterzy� Mowa nienawiści nie była obca też duchownym tego Kościoła� Dla przykładu ks� Andriej Tkaczow wkazaniu wygłoszonym 5 lutego nie ukrywał wrogości wobec uczestników Majdanu: „To są straszni wrogowie naszej przyszłości istraszni wrogowie naszej teraźniejszości� Nie żal mi ich, za nich się nie modlę […]” (Горкуша, 2014, s�550)� Duchowny wyrażał żal, że manifestanci okupowali stolicę ibłąkali się jej ulicami jak opętani� Przytoczona wypowiedź oburzyła opinię publiczną, dlatego kapłan musiał tłuma-czyć się swoim przełożonym� Rzecznik UCP, choć potwierdził prawo księży do własnych poglądów, to przyznał, że nie powinni oni propagować je wświątyniach (Горкуша, 2014, s�552 – 553)�

Tak samo mocnych określeń pod adresem zwolenników Majdanu użył ks� Oleksij Jefimow, proboszcz zWasilkowa pod Kijowem� Uczestniczył on 12 lutego wakcji Soboru Ludowego na rzecz poparcia żołnierzy Berkutu, którzy bronili dzielnicy rządowej wKijowie� Dla nich duchowny odprawił nabożeń-stwo iwygłosił kazanie� Kapłan nawoływał żołnierzy, nie ulegać namowom inie przechodzić na stronę protestujących, których nazywał tłumem, wyrzutkami,

16 Зустріч з президентом� Митрополит Антоній пропонує ВРЦіРО бути гарантом домовленостей між владою та опозицією, http://boryspil-eparchy�org/index�php/news/137-latest--news/1418, odczyt zdn� 25�01�2014�

17 В Україні — криза довіри� Митрополит Антоній виступив на зустрічі ВРЦіРО з лідерами опозиції, http://orthodoxy�org�ua/data/v-ukrayini-kriza -doviri-mitropolit-antoniy-vistupiv-na-zustrichi-vrciro-z-liderami-opoziciyi, odczyt zdn� 20�10�2014�

57Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

faszystami, satanistami, przestępcami, alkoholikami i„innym marginesem”18� Jak iwpoprzednim przypadku UCP potępiła takie zachowanie, uznając je za instrumentalizację jej duchownych przez „polityczne prawosławie”�

Najbardziej krwawa odsłona ukraińskiej rewolucji rozegrała się wlutym 2014r�, kiedy siły rządowe podjęły próbę ostatecznej likwidacji Majdanu� Wdniu 18 lutego doszło do rozpędzenia pokojowej demonstracji przed Radą Najwyższą Ukrainy, a19 – 20 lutego do masowego rozstrzelania protestujących wcentrum Kijowa� Zginęło około setki osób, wielu zostało rannych� Jeszcze pierwszego dnia starć metropolita Antonij (Pakanycz) apelował onatychmiastowe zaprzestanie konfrontacji, powrót do dialogu i„nierozrywanie Ukrainy” (Горкуша, 2014, s�594 – 596)� Wzwiązku ztragedią wUCP zarządzono odprawienie 22 lutego we wszystkich świątyniach nabożeństw żałobnych wintencji wszystkich poległych, bez dzielenia ich według kryterium politycznego czy innego� Wtekście zarządze-nia, podpisanego przez metropolitę kijowskiego Wołodymyra, czytamy: „Przed Bogiem nie ma ani prawych, ani lewych; ani milicjanta, ani protestującego”19�

Dla niektórych wiernych UCP podjęte działania władz kościelnych wyda-wały się niewystarczające� Religijna publicystka Tetiana Derkacz zainicjowała społeczną petycję do zwierzchnika UCP w sprawie nałożenia na Wiktora Janukowycza anatemy� Zastosowanie surowej kary kościelnej wobec polityka winnego przelewu krwi, jej zdaniem, mogłoby przyczynić się do rozwiązania konfliktu, jak to nieraz bywało whistorii� Swój pomysł uzasadniała wnastępu-jący sposób: „Jeżeli Cerkiew chce wnieść swój wkład wuregulowanie konfliktu instytucjonalnego na Ukrainie, który zaistniał wyłącznie zwiny jej wiernych, to musi wykorzystać wszelkie dostępne jej instrumenty wpływu na nich, anie tylko bezosobowo nawoływać kogoś tam do pokoju iniestosowania przemocy, apóź-niej dziwić się, że jej głos nie został usłyszany”20� Powyższa propozycja pozostała bez odpowiedzi� Nawet gdyby została uwzględniona, to mało prawdopodobne, by odniosła pożądany skutek� „Fasadowa” religijność Wiktora Janukowycza była często wykorzystywana jako narzędzie kreowania jego wizerunku politycznego�

18 Священик УПЦ МП благословив Беркут стояти до смерті проти мракобісів Євромайдану, http://risu�org�ua/index/ua/all_news/state/national_religious_questionn/55335, odczyt z dn� 22�12�2014�

19 Церква благословила 22 лютого особливо поминати загиблих, закликала скасувати всі розваги на Масляну та продовжити жалобу за загиблими до Пасхи, http://cherkasy-orthodox�com�ua/index�php/actualno/1089-cerkva-blagoslovila, odczyt zdn� 23�11�2014�

20 УПЦ призывает отлучить от Церкви Януковича и подвергнуть его анафеме, http://risu�org�ua/index/ua/all_news/state/church_state_relations/55387, odczyt zdn� 20�11�2014�

58 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Zarzuty omałą stanowczość iskuteczność wdziałaniu stawiane były nie tylko wobec UCP, ale też wobec innych związków wyznaniowym na Ukrainie� Włodzimierz Osadczy na przykład pisze: „Wierne zachowawczym zasadom powściągliwości Kościoły »ukraińskie« ewidentnie nie nadążały za tempem rewolucyjnych zmian […] W tych okolicznościach zabrakło stanowczych, odpowiednich do powagi sytuacji, słów ina tyle donośnych, aby mogły »prze-mówić« do otwartego na religijne treści ukraińskiego narodu, zgromadzonego na Euromajdanie” (Potocki, Domagała, Miłoszewska, 2014, s�302)�

Deklarowane przez UCP dystansowanie się od polityki nie sprzyjało zmianie jej postrzegania wspołeczeństwie ukraińskim jako Kościoła lojalnego wobec ekipy prezydenta� Jak słusznie zauważa ukraiński filozof ipublicysta profesor Petro Kraluk, zajęta przez UCP pozycja neutralności „wrzeczywistości działała na rzecz reżimu Janukowycza” (Кралюк, 2014)� Ze względu na to, że wlutym 2014r� na ulice Kijowa wyszli duchowni różnych związków wyznaniowych, dla uczestników wydarzeń ważna była nie tyle ich instytucjonalna przynależność, ile fakt, po której stronie barykad stali� Należy zatem zgodzić się zopinią Jacka Borkowicza, że „ukraińską rewolucję definitywnie przegrała ta część Cerkwi, która postawiła na lojalność wobec ekipy Janukowycza” (Borkowicz, 2014, s�98)� Nie wydaje się natomiast, by brak poparcia dla Majdanu ze strony władz UCP wiązał się bezpośrednio zfaktem, że uczynił to konkurencyjny Kościół – UCP PK (Olszański, 2014)�

Faktyczny brak jednego silnego przywódcy wUCP przekładał się po części na brak jednomyślności wocenie bieżących wydarzeń przez ten Kościół� Ze względu na to, że poważnie chory zwierzchnik UCP nie mógł sprawować władzy wKościele, aurząd metropolity kijowskiego icałej Ukrainy jest dożywotni, episkopat zdecydował się wybrać locum tenens metropolity� Dnia 24 lutego 2014r� został nim metropolita czerniowiecki ibukowiński Onufrij (Berezowski), który pół roku później został kolejnym metropolitą kijowskim� Tymczasowy zarządca UCP pod wieloma względami przypominał metropolitę Wołodymyra, gdyż cechowała go ostrożność, dyplomatyczność ioddanie przewagi sprawom duchowym nad polityką� Reprezentował on nurt umiarkowany, był oceniany jako „człowiek środka” nienależący do żadnej frakcji wUPC (Olszański, 2014)� Należał do grona biskupów ukraińskich, którzy wstyczniu 1992r� odmówili pod-pisania odezwy wsprawie nadania UCP autokefalii21� Konserwatyzm metropolity Onufrija sprawiał, że po nim nie spodziewano się żadnych rewolucyjnych zmian

21 Prawosławie na świecie, „Przegląd Prawosławny” 2014, nr 3, s�43�

59Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

wUCP�Eksperci uważali, że wówczesnych warunkach wybór hierarchy wyraźnie prorosyjskiego byłby niebezpieczny (Горкуша, 2014, s�605 – 607)�

Po wyborze locum tenens Sobór Biskupów UCP wydał orędzie dotyczące aktualnej sytuacji wpaństwie� Składając wyrazy współczucia rodzinom ofiar izapewniając omodlitwach wintencji zabitych irannych, episkopat jeszcze raz wyraźnie podkreślił konieczność zachowania integralności terytorialnej Ukrainy oraz wyznaczył zadanie dla Kościoła wtych trudnych chwilach: „Wwarunkach ciężkich doświadczeń powinniśmy zachować jedność państwa ukraińskiego i zapobiec wszystkim możliwym próbom jego podziału […] Powinniśmy skierować wszystkie nasze wysiłki na osiągnięcie pokoju istabilizacji wnaszym państwie� Nasz naród przeżył straszną tragedię� Iteraz najważniejszym zadaniem Cerkwi jest działanie na rzecz społecznego pojednania”22�

Wybór zastępcy metropolity kijowskiego zbiegł się wczasie zważnymi zmia-nami politycznymi na Ukrainie� Wwyniku rewolucji obalono reżim Janukowy-cza, przywrócono Konstytucję wredakcji z2004r�, uwolniono Julię Tymoszenko, zaczęto formować nowy rząd� Wmediach pojawiły się spekulacje na temat potrzeby iczasu dokonania zmian także we władzach naczelnych UCP�Dzien-nikarz rosyjskiego radia „Echo Moskwy” Aleksiej Gołubiew zastanawiał się, dlaczego właśnie metropolita Onufrij został wybrany niemalże natychmiast po zmianie władzy na Ukrainie� Rzecznik UCP zaprzeczył jednak przypuszczeniom, jakoby nowa ekipa polityczna wKijowie wywierała jakąkolwiek presję na bisku-pów UCP, wtym wkwestii wyboru tymczasowego zarządcy reprezentującego konkretne stanowisko� Duchowny zapewnił, że locum tenens został powołany w wyniku tajnego głosowania członków Świętego Synodu, po uprzednim stwierdzeniu wszpitalu ciężkiego stanu zdrowia metropolity Wołodymyra� Co więcej, rzecznik podziękował zarówno liderom opozycji należącym do UCP, jak też samoobronie Majdanu iPrawemu Sektorowi, że wsytuacji zagrożenia Ławry wKijowie prowokacjami, zapewnili jej bezpieczeństwo� Na pytanie ostanowisko Kościoła wobec przedstawicieli obalonej władzy, o� Georgij Kowalenko wypo-wiedział się jako osoba prywatna, jednak bardziej krytycznie niż poprzednio� Jego zdaniem, osoby mające niezadeklarowane dochody oraz odpowiedzialne za stosowanie przemocy nie mogą sprawować urzędów publicznych ipowinny zostać ukarane (Горкуша, 2014, s�631 – 640)�

Oprócz pogłębienia się różnic wewnątrz UCP, coraz wyraźniej zarysowywała się linia podziału między prawosławnymi na Ukrainie iwFederacji Rosyjskiej�

22 Orędzie ukraińskich biskupów, „Przegląd Prawosławny” 2014, nr 3, s�25�

60 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Niektórzy mieszkańcy Ukrainy zarzucali patriarsze Cyrylowi brak reakcji na wydarzenia wich kraju� Protodiakon Wiktor Martynenko zeparchii włodzi-miersko-wołyńskiej na swoim Facebooku zżalem zwracał się do moskiewskiego zwierzchnika: „Usłyszeliśmy słowa Ojca Świętego Franciszka ipatriarchy Ekume-nicznego Bartłomieja� Tylko głosu naszego Patriarchy nie słychać […] Czy nie widzisz, co się dzieje?”23� Duchowny podpisał swój list otwarty jako „porzucony syn”� Takimi czuło się wielu zwolenników UCP, oczym świadczy choćby liczba komentarzy pod cytowanym listem�

Patriarcha moskiewski zabrał głos dopiero 22 lutego� Wspecjalnej odezwie do wiernych przestrzegał przed niebezpieczeństwem wojny domowej: „Od tego, co się dzieje, zależy dalszy los ukraińskiego narodu� Na razie, dzięki Bogu, powstrzymany został scenariusz wojny domowej, ale taki scenariusz może się jeszcze zrealizować […] Całym sercem, opłakując zmarłych, współczując ich bliskim, cierpiąc razem zrannymi, proszę duszpasterzy idzieci Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, by wznieśli modlitwy do Pana Boga Chrystusa iJego Najświętszej Matki”24� Długie milczenie patriarchy wtrakcie Euromajdanu izdawkowe wypo-wiedzi pod jego koniec skutkowały stratami wizerunkowymi RCP na Ukrainie iwzmacniały tendencje decentralistyczne wUCP (Jarzyńska, 2014)�

Tym samym, jednym znastępstw rewolucji, na co wskazują ukraińscy reli-gioznawcy, było stopniowe obalanie stereotypu obraterstwie prawosławnych na Ukrainie iwRosji (Горкуша, 2014, s�649)� Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć słowa o� Georgija Kowalenko, który zwracał się do współwyznawców wsąsiednim kraju: „Szanowni Rosjanie, jeżeli pozostała wwas przynajmniej odrobina miłości do nas, Ukraińców, przestańcie nawet wprywatnych rozmo-wach nazywać nas »faszystami«, »banderowcami«, »nazistami«, i»nacjonali-stami«! […] Unas nie toczy się walka zRosjanami, rosyjskojęzycznymi czy kanoniczną Cerkwią, jak dużo piszą otym wasze media”25�

Wpodsumowaniu należy stwierdzić, że unikanie przez UCP zajęcia zdecy-dowanego stanowiska wobec kryzysu społeczno-politycznego na Ukrainie na przełomie 2013 – 2014 roku było konsekwencją szeregu czynników iokoliczności� Do takich zaliczyć można: instytucjonalną zależność UCP od Patriarchatu

23 Патриарху Его Святейшему Кириллу, Патриарху Московскому и всея Руси, https://www�facebook�com/starsenij/posts/638975776168969, odczyt zdn� 20�11�2014�

24 Posłanie patriarchy, „Przegląd Prawosławny” 2014, nr 3, s�25�25 В УПЦ МП просять росіян не називати українців бандерівцями» і «фашистами, http://

www�pravda�com�ua/news/2014/02/24/7016084, odczyt zdn� 23�11�2014�

61Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

Moskiewskiego ikojarzenie jej zinteresami rosyjskimi, podziały ideologiczne wgronie jej duchowieństwa iwiernych, problemy zprzywództwem wUCP zuwagi na ciężką chorobę jej zwierzchnika, chęć uniknięcia zarzutów omiesza-nie się do polityki� Tym razem jednak społeczeństwo ukraińskie oczekiwało od UCP jednoznacznej moralnej oceny wydarzeń, ich głównych aktorów, atakże dokonania ostatecznego wyboru swej tożsamości, tak jak to uczyniły inne związki wyznaniowe� Tym oczekiwaniom ona jednak nie sprostała� Zasłaniając się neutralnością wsprawach politycznych oraz wobawie przed pogłębieniem się wewnętrznych podziałów, oficjalnie UCP nie opowiedziała się po żadnej ze stron konfliktu� Deklaracje „bycia znarodem” bez dzielenia go według kryterium politycznego, wyznaniowego czy regionalnego wydawały się zachowawcze imało przekonujące� To zkolei działało na jej niekorzyść, utrwalając jej wizerunek Kościoła quasi państwowego� Oświadczenia iwypowiedzi przedstawicieli UCP skupiały się głównie na potępieniu wykorzystania przemocy przez różne strony konfliktu, nawoływaniu ich do dialogu, zachowania spokoju iintegralności terytorialnej Ukrainy, wskazywaniu potrzeby kierowania się wżyciu publicznym zasadami moralnymi, jak też ukarania winnych przelewu krwi� Głos UCP okazał się zbyt słaby, by wistotny sposób przyczynić się do deeskalacji konfliktu na Ukrainie izachowania jedności narodu�

BiBliografia:

Borkowicz, J� (2014)� Cyryl traci Cerkiew na Ukrainie� Więź (3)�Chryń, A� (2003)� Zasada symfonii – relacja Kościoła ipaństwa wprawosławiu� Studia

Warmińskie (40)�Curanović, A� (2010)� Czynnik religijny wpolityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej�

Warszawa�Czornomoreć, J� (2014)� Ukraińskie prawosławie wobec cerkiewnego putinizmu� Więź

(3)�Houston Chronicle: Россия утрачивает влияние на прошлое и будущее Украины�

Pobrane z: http://risu�org�ua/ua/index/resourses/statistics/ukr2014/55893�http://expres�ua/news/2013/12/12/98602-skandalnyy-mytropolyt-upc-pohvalyv-

-miliciyu-pobyttya-mityngari�http://vrciro�org�ua�Jarzyńska, K� (2014)� Ukraińska gra patriarchy Cyryla� Komentarze OSW (144)� Pobrane

z: www�osw�waw�pl/sites/default/files/komentarze_144�pdf�Czech, M� (2013)� Kościoły idą do Europy� Gazeta Wyborcza�Olszański, T�A� (2014)� Ukraiński Kościół Prawosławny wobec rewolucji iwojny�

Komentarze OSW (151)� Pobrane z: http://www�osw�waw�pl/pl/publikacje/komen-tarze-osw/2014 – 10 – 30/ukrainski-kosciol-prawoslawny-wobec-rewolucji-i-wojny

62 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Orędzie ukraińskich biskupów� Przegląd Prawosławny (3/2014)�Osadczy, W� (2014)� Etos izamęt� Kościoły wobec Rewolucji Godności� W: R�Potocki,

M�Domagała, D�Miłoszewska (red�), Czas Euromajdanu� Warszawa 2014�Posłanie patriarchy� Przegląd Prawosławny (3/2014)�Prawosławie na świecie� Przegląd Prawosławny (3/2014)�Wawrzonek, M� (2011)� Koncepcja „ruskiego miru” ijej recepcja na współczesnej

Ukrainie� W: M�Smoleń, M�Lubina (red�), Rozpad ZSRR ijego konsekwencje dla Europy iświata. Część druga. Kraków�

В Україні — криза довіри. Митрополит Антоній виступив на зустрічі ВРЦіРО з лідерами опозиції� Pobrane z: http://orthodoxy�org�ua/data/v-ukrayini-kriza-doviri-mitropolit-antoniy-vistupiv-na-zustrichi-vrciro-z-liderami-opoziciy�

В УПЦ МП просять росіян не називати українців „бандерівцями” і „фашистами”. Pobrane z: http://www�pravda�com�ua/news/2014/02/24/7016084�

Горкуша, О�В� (2014)� Майдан і Церква� Хроніка подій та експертна оцінка, ред� Л�О�Филипович, Київ�

Єрархи українських Церков запевнили в Брюсселі, що бачать майбутнє України в колі вільних європейських народів. Pobrane z: http://risu�org�ua/ua/index/all_news/ukraine_and_world/international_relations/53858�

Звернення Блаженнішого Митрополита Київського і всієї України Володимира до вірних Української Православної Церкви� Pobrane z: http://news�church�ua/2013/12/17/zvernennya-blazhennishogo-mitropolita-kijivskogo-i-vsijeji-ukrajini-volodimira-do-virnix-ukrajinskoji-pravoslavnoji-cerkvi�

Звернення Всеукраїнської Ради Церков у зв’язку з суспільно-політичною ситуацією в Україні, http://vrciroВ политической борьбе нужно слушать голос совести–Управляющий делами УПЦ митрополит Антоний� Pobrane z: http://orthodoxy�org�ua/data/v-politicheskoy-borbe-nuzhno-slushat-golos-sovesti-mitropolit-borispolskiy-antoniy�html�org�ua/ua/statements/211-zvernennya-vseukrayinskoyi-rady-cerkov-u-zvyazku-z-suspilno-politychnoyu-sytuacieyu-v-ukrayini�

Зустріч з президентом. Митрополит Антоній пропонує ВРЦіРО бути гарантом домовленостей між владою та опозицією� Pobrane z: http://boryspil-eparchy�org/index�php/news/137-latest-news/1418�

Карпенко, В� (2002)� Національній державі – Національну Помісну Церкву. Пам’ять Століть (3)�

Кралюк, П�, Міфологія канонічного православ›я� Pobrane z: http://portala4�pl�ua/blogs/petro-kraliuk/385-mifolohiia-kanonichnoho-pravoslav-ia�

Майдан до кровопролиття: біля Беркута чергували православні священики та буддистські монахи� Pobrane z: http://risu�org�ua/ua/index/all_news/state/national_religious_question/55034�

Марченко, Динамо в огне, или почему я не иду голосовать против «злочинной» власти� Pobrane z: http://orthodoxy�org�ua/data/dinamo-v-ogne-ili-pochemu-ya-ne-idu-protestovat-protiv-zlochinnoy-vlasti�html�

63Antonina kozyrska: Ukraińska Cerkiew Prawosławna wobec Euromajdanu 2013 – 2014

Патриарху Его Святейшему Кириллу, Патриарху Московскому и всея Руси� Pobrane z: https://www�facebook�com/starsenij/posts/638975776168969�

Політичне православ›я» засудило євроінтеграцію� Pobrane z: http://risu�org�ua/ua/index/all_news/community/religion_and_policy/54053�

Представники політичного православ’я провели хресний хід проти асоціації з ЄС�Pobrane z: http://risu�org�ua/article_print�php?id=54181&name=religion_and_policy&_lang=ua&�

Релігійні організації в Україні(станом на 1 січня 2014 р)� Pobrane z: http://risu�org�ua/ua/index/resourses/statistics/ukr2014/55893�

Священик УПЦ МП благословив «Беркут» стояти до смерті проти «мракобісів» Євромайдану� Pobrane z: http://risu�org�ua/index/ua/all_news/state/national_reli-gious_questionn/55335�

УПЦ призывает отлучить от Церкви Януковича и подвергнуть его анафеме� Pobrane z: http://risu�org�ua/index/ua/all_news/state/church_state_relations/55387�

Церква благословила 22 лютого особливо поминати загиблих, закликала скасувати всі розваги на Масляну та продовжити жалобу за загиблими до Пасхи� Pobrane z: http://cherkasy-orthodox�com�ua/index�php/actualno/1089--cerkva-blagoslovila�

Щоткіна, К�, Неправда від перестраху� Pobrane z: http://risu�org�ua/ua/index/expert_thought/authors_columns/kshchotkina_column/5468�

vol� 50/2016, ss� 64–86ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�04

StrAtegicZNe Siły jąDrOWe feDerAcji rOSyjSkiej

StrAtegic NUcleAr fOrceS Of tHe rUSSiAN feDerAtiON

Jarosław Affek*

* Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im� gen� Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu, Instytut Dowodzenia�

— AbstrAkt —

Wartykule przedstawione zostały Strategiczne Siły Jądrowe Federacji Rosyjskiej (SSJ FR), ich rola wrosyjskiej doktrynie obronnej oraz zasadnicze wyposażenie iuzbrojenie� Celem artykułu jest dokonanie oceny potencjału bojowego SSJ, atakże próba wywiedzenia stąd przyszłych możliwości oraz roli, jaką SSJ mają do odegrania wdoktrynie obronnej Federacji Rosyjskiej wzmieniających się uwarunkowaniach międzynarodowych� Autor przedstawił na tle historycznym aktualny stan ipotencjał rosyjskich SSJ� Wartykule opisane zostały wszystkie trzy komponenty SSJ Rosji, czyli Wojska Rakietowe Strategicznego Przezna-czenia, strategiczne atomowe okręty podwodne – nosiciele rakiet balistycznych oraz Lotnictwo Dalekiego Zasięgu wraz zich zasadniczymi sys-temami uzbrojenia� Scharakteryzowane zostały zasadnicze kategorie itypy środków przenoszenia strategicznej broni nuklearnej oraz wskazana ich prawdopodobna przyszłość� Wtym kontekście podjęta została próba przedstawienia przedsię-wzięć podejmowanych przez rosyjskie władze, mających na celu modernizację dotychczas posia-danych oraz wdrażanie nowo opracowywanych systemów uzbrojenia strategicznego�

— AbstrAct —

The article presents the Strategic Nuclear Forces (SNF) of the Russian Federation, its role in defen-sive doctrine and organization and armament�The author’s intention is the evaluation of the SNF combat potential as well as determination of their future combat possibilities and role in the Russian military doctrine in the context of changing political situation in the world� The author has presented the history and actual state of Russian SNF�There are described all three components of the SNF: Missile Forces of Special Purpose, strategic nuclear-powered submarines with ballistic missiles, and finally long-range strategic bombers and their armament� Moreover, the main categories and types of nuclear weapon carrying system and perspective of its future development are defined� In this context, the author also tries to present the undertakings of Russian authorities connected with moderniza-tion of possessed means and introduction of new strategic weapon systems�

65jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

WStĘp

Celem artykułu jest przedstawienie iocena potencjału nuklearnego Federacji Rosyjskiej oraz kierunków jego rozwoju wnajbliższej przyszłości� Autor sfor-mułował hipotezę badawczą mówiącą, iż bez względu na okoliczności Federacja Rosyjska będzie zdeterminowana, aby utrzymać status mocarstwa nuklearnego� Wzwiązku zpowyższym Rosja bez względu na koszty będzie dążyła do zacho-wania swojego potencjału nuklearnego na minimalnym niezbędnym poziomie� Za poziom ten autor uznaje ilość głowic iśrodków przenoszenia, gwarantującą utrzymanie parytetu wdziedzinie zbrojeń jądrowych zgłównym adwersarzem Federacji Rosyjskiej, czyli Stanami Zjednoczonymi� Przy czym, zdając sobie sprawę ze stałego trendu ograniczania potencjału mocarstw nuklearnych po zimnej wojnie, autor zakłada, iż będzie on wobydwu tych państwach stopniowo redukowany – bazując na zasadzie wzajemności� Osiągnięcie celu badawczego następuje poprzez udzielenie odpowiedzi na pytania szczegółowe� Jak wyglądał potencjał Strategicznych Sił Jądrowych (SSJ) wmomencie rozpadu ZSRR? Jakie uwarunkowania międzynarodowe oraz problemy wewnętrzne wnowo powstałym państwie miały wpływ na stan irozwój SSJ�Jak obecnie przedstawia się stan broni jądrowej iśrodków jej przenoszenia wRosji? Iwreszcie jakie są perspektywy na przyszłość, szczególnie wkontekście dynamicznie zmieniającej się sytuacji wotoczeniu międzynarodowym Rosji? Niezbędne do udzielenia odpowiedzi na tak postawione pytania będzie zatem scharakteryzowanie środków przenoszenia broni nuklearnej składających się na aktualny potencjał Strategicznych Sił Jądrowych (SSJ) Federacji Rosyjskiej, atakże prześledzenie zmian, jakie zaszły wostatnich latach wrosyjskiej triadzie nuklearnej� Wtym celu autor korzystał zinformacji idanych zawartych wliteraturze przedmiotu, artykułach prasowych (wtym wspecjalistycznych czasopismach otematyce militarnej), atakże zopracowań wiodących wświecie ośrodków naukowych zajmujących się tematyką zbrojeń nuklearnych ibadań nad pokojem� Wykorzy-stane zostały także otwarte źródła informacji, dostępne wInternecie wformie zapisu elektronicznego� Do badania oraz analizy zgromadzonych materiałów, jako podstawową metodę badawczą autor zastosował analizę źródeł wtórnych�

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo narodowe, Rosja, broń jądrowa, odstraszanie nuklearne

Keywords: national security, Russia, nuclear weapon, nuclear deterrent

66 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

29 sierpnia 1949 roku przeprowadzono wZSRR pierwszą udaną próbę bomby atomowej1 oznaczoną kryptonimem RDS-1, awStanach Zjednoczonych jako Joe-1 wnawiązaniu do zdrobnienia imienia Stalina� 12 sierpnia 1953 roku na poligonie wKazachstanie zdetonowano wramach próby RDS-6s (Joe-4), pierw-szą radziecką bombę termojądrową (Reed, Stillman, 2009, s�34)� Ichoć nie była to wpełni bomba termojądrowa2, to ZSRR umiejętnie wykorzystał to wydarzenie propagandowo� Zkolei w1955 roku Rosjanie dokonali pierwszego zrzutu bomby atomowej zbombowca Tu-16 iwkrótce ten sposób wykonywania strategicz-nych uderzeń jądrowych stał się podstawowym wZSRR�Stan ten nie utrzymał się jednak długo, ponieważ równolegle trwał już intensywny rozwój nowych środków przenoszenia broni jądrowej – rakiet balistycznych� Prekursorami ich rozwoju były nazistowskie Niemcy, ale po II wojnie światowej zarówno Rosjanie, jak iAmerykanie szeroko korzystali zich dorobku wtej dziedzinie� Pierwsze odpalenie jeszcze niemieckiej V-2 miało miejsce wpaździerniku 1947 roku na poligonie Kapustin Jar (Mikołajczuk, 2003, s�19)� Rok później wystartowała rakieta R-1, będąca zbudowaną wZSRR kopią V-2�

Na współczesne Strategiczne Siły Jądrowe Federacji Rosyjskiej (SSJ) składają się trzy zasadnicze komponenty: lądowy – Rakietowe Wojska Strategicznego Przeznaczenia (RWSN), sił powietrznych – Lotnictwo Dalekiego Zasięgu oraz sił morskich – atomowe okręty podwodne nosiciele pocisków balistycznych (OPARB)� Łącznie, wliczając stan części personelu sił powietrznych oraz mary-narki wojennej, liczą one 80 tys� żołnierzy (The Military Balance, 2013, s�225)�

kOmpONeNt ląDOWy StrAtegicZNycH Sił jąDrOWycH – rAkietOWe WOjSkA StrAtegicZNegO prZeZNAcZeNiA

Historycznie ich powstanie można wywodzić zdrugiej połowy lat 50� XX wieku� Wówczas to w1956 roku, rozpoczęto wprowadzanie na uzbrojenie rakiet R-5M ozasięgu 1200 km� Była to pierwsza radziecka rakieta przystosowana do

1 Była to kopia amerykańskiej bomby Fat Man zrzuconej na Nagasaki�2 Bomba była skonstruowana według innych zasad niż amerykańskie bomby termojądrowe, gdyż

Rosjanie nie odkryli jeszcze zasad konstrukcji wpełni termojądrowej bomby� Nie zgłębiając się wszcze-góły techniczne, osiągnęła ona dosyć niską moc wybuchu, gdyż większość energii ulotniła się wformie promieniowania� Było to zaledwie kilka procent mocy wybuchu pierwszej amerykańskiej bomby-insta-lacji termojądrowej omocy 10,4 Mt zdetonowanej 1 listopada 1952 roku� Pierwsza radziecka „prawdziwa” bomba termojądrowa została zdetonowana 22 listopada 1955roku wramach próby RDS-37�

67jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

przenoszenia ładunków jądrowych� Późniejszy pokaz uzbrojenia rakietowego zorganizowany w1958 roku dla ówczesnych władz ZSRR wywarł olbrzymie wrażenie izaowocował powołaniem 17 grudnia 1959 roku Rakietowych Wojsk Strategicznego Przeznaczenia (RWSN – Rakietnych Wojsk Strategiczeskowo Naznaczenia)�

Na przełomie lat 1950/1960 miał miejsce szczególnie intensywny rozwój techniki rakietowej oraz jej umasowienie� Wtym też okresie rakiety balistyczne stopniowo uzyskiwały prymat nad bombowcami� Ich wielkim zwolennikiem był sekretarz generalny KPZR Nikita S�Chruszczow, który promował je kosztem lot-nictwa bombowego dalekiego zasięgu� W1959 roku wprowadzono do eksploata-cji niewielką ilość pierwszych rakiet międzykontynentalnych typu R-73� W1961 roku zaczęto wprowadzać na uzbrojenie rakiety R-16 konstrukcji M�Jangiela� Osiągały one zasięg 11 – 13 tys� km ibyły pierwszą konstrukcją wykorzystywaną operacyjnie wwiększych ilościach (26 szt�)� Wramach postępującego wyścigu zbrojeń, równolegle zwprowadzaniem nowych typów pocisków balistycznych, formowano jednostki wojsk rakietowych� Początkowo bowiem to Stany Zjed-noczone miały wtej dziedzinie przewagę nad ZSRR, którą udało się zniwelować dopiero na początku lat 70-tych�

Współczesne nam Rakietowe Wojska Strategicznego Przeznaczenia (RWSN) powstały formalnie w1997 roku, wwyniku podjętej wcześniej reorganizacji sił zbrojnych� Zostały wówczas połączone zWojenno-Kosmicznymi Siłami oraz Wojskami Obrony Rakietowo-Kosmicznej� Zkolei w2001 roku utworzono na ich bazie dwa rodzaje wojsk, RWSN oraz Wojska Kosmiczne4� RWSN, będąc samo-dzielnym rodzajem wojsk, podlegają bezpośrednio Ministrowi Obrony FR�Ich główną siłą uderzeniową są trzy Armie Rakietowe, mające wswoim składzie dwanaście Dywizji Rakietowych (MO FR, 2013)� Plany sprzed jeszcze kilku lat zakładały stopniową redukcję ilości dywizji do ośmiu – dziewięciu, jednak wobec zaogniania się stosunków międzynarodowych na linii wschód – zachód zostały

3 Były to rakiety konstrukcji Siergieja Korolowa, pierwotnie wykorzystywane do wynoszenia sztucznych satelitów wradzieckim programie kosmicznym� Najprawdopodobniej wRWSN znajdo-wały się weksploatacji jedynie cztery egzemplarze tych rakiet�

4 Po dołączeniu elementów obrony przeciwrakietowej ze struktur sił powietrznych Rosji (WWS Rosji), zdniem 1 grudnia 2011 roku Wojska Kosmiczne przemianowano na Wojska Obrony Po-wietrzno-Kosmicznej� Ich zadaniem jest stworzenie zintegrowanego systemu rozpoznania, obrony kosmicznej iprzeciwrakietowej oraz kierowanie jego działaniami� Rosjanie sami wyrażają wątpliwości co do sensu ich tworzenia, gdyż dotychczas Wojska Kosmiczne nie dysponowały żadną bronią, ajedynie systemami obserwacji irozpoznania� Scalenie tych elementów oraz sprawne kierowanie ich działalnością stanowi dla sił zbrojnych Rosji poważne wyzwanie�

68 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

one odłożone wczasie� Dywizje rakietowe posiadają strukturę pułkową isą związkami taktycznymi zdolnymi do samodzielnego wypełniania zadań bojo-wych� Pułki zkolei są podstawowymi jednostkami bojowymi odpowiedzialnymi za prowadzenie działań bojowych – wystrzeliwanie rakiet balistycznych�

Uschyłku ZSRR głównym uzbrojeniem RWSN były dwustopniowe między-kontynentalne pociski balistyczne RS-20 kompleksu Wojewoda (inne ros� ozna-czenie R-36, wkodzie NATO: SS-18 Satan)� Ich produkcję wwersji R-36 podjęto w1965roku iod tego czasu były systematycznie rozwijane imodyfikowane� Ze względu na zakres zmian kolejne wersje tych rakiet, mimo dzielenia wspólnej nazwy, były wpraktyce zupełnie nowymi konstrukcjami� W1975 roku wpro-wadzono zmodernizowaną R-36M, aod 1983 roku wdrażano R-36MUTTCh� Ostatnim wariantem tej ciężkiej rosyjskiej rakiety jest przyjęta na uzbrojenie w1988 roku R-36M2 (RS-20W), która wdalszym ciągu znajduje się weksploata-cji (Woskriesieńskij, 2015, s�11)� Jest to największa inajcięższa rakieta balistyczna wRosji� Osiąga długość 34,3 m imasę własną 211 ton� Dzięki potężnym silnikom na paliwo ciekłe może przenieść ładunek bojowy omasie 8,8 tony na odległość do 11,5, aprzy mniejszej jego masie nawet 16 tys� km� Zgodnie zdeklaracjami rosyjskich władz zkońca 2012 roku, wużyciu operacyjnym (pełniąc dyżury bojowe) znajdowało się 55 rakiet wwyrzutniach – silosach, każda uzbrojona w10 niezależnie naprowadzanych głowic jądrowych (MO FR, 2013) omocy 550 kt�

Kolejnym typem rakiety wykorzystywanym operacyjnie wRWSN jest RS--18W (inne ros� oznaczenie UR-100NUTTCh5, wkodzie NATO: SS-19 Stiletto)� Przy długości 24,3 m (występowało kilka wariantów różniących się nieznacznie wymiarami i osiągami) umożliwiała ona przeniesienie sześciu niezależnie naprowadzanych głowic (MIRV6) na odległość do 10 tys� km, zdokładnością trafienia 250 – 500 m (CEP7)� W2012 roku Rosja deklarowała utrzymywanie

5 Jest to rakieta trzeciej generacji, jednak wZSRR, apotem wRosji systematycznie co kilka lat wprowadzano nowsze ulepszone wersje rakiet, bazujące na starszych konstrukcjach� Podobnie jak wkompleksie Wojewoda (rakiety R-36, R36M iR-36M2), także tu produkowane były kolejno UR-100, UR-100N iUR-100NUTTCh� Ta ostatnia (UTTCh – wjęz� pol� ulepszone charakterystyki taktyczno--techniczne) jest ukoronowaniem rozwoju tej rodziny rakiet� Mimo ich wieku, po zrealizowaniu próbnych strzelań oraz przedłużeniu resursów o10 lat, rakiety ostatniej serii wdalszym ciągu znajdują się wsystemie dyżurów bojowych�

6 MIRV – ang� multiple independently targetable reentry vehicle�7 Circular-error probable (CEP) – średni kołowy błąd trafienia, przyjmuje się, że 50% wystrzelo-

nych pocisków rakietowych, wprzypadku omawianego typu, powinno upaść wkole ośrednicy 250 lub 500 m; przyjęte dane różnią się zależnie od tego, czy są podawane przez odpowiednio źródła amerykańskie, czy rosyjskie�

69jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

wdyżurach bojowych 35 rakiet wwyrzutniach – silosach, każda z6 głowicami jądrowymi� Jako że były one produkowane wlatach 1979 – 1984, wnajbliższych latach planowane jest ich wycofanie zarsenałów jądrowych�

Począwszy od 1989 roku, do eksploatacji zaczęła wchodzić RS-22 kompleksu Mołodiec (inne ros� oznaczenie RT-23UTTCh, wkodzie NATO SS-24 Scalpel)� Jest to rakieta 4� generacji, która powstała wodpowiedzi na intensywny rozwój arsenałów nuklearnych USA, wtym opracowywanych wramach programu MX nowych rakiet bazowania lądowego (przyszły LGM-118 Peacekeeper) oraz rakiet balistycznych bazowania morskiego Trident� RS-22 występowała wdwóch wersjach, stacjonarnej, bazującej wpodziemnych silosach oraz mobilnej, prze-wożonej iwystrzeliwanej ze składu kolejowego� Wtym drugim wariancie składy kolejowe (pułki rakiet) miały wykonywać patrole po bezkresnych obszarach ZSRR, będąc jednocześnie trudne do namierzenia iwzasadzie niemożliwe do zniszczenia uderzeniem wyprzedzającym, co było największą wadą pozycji stacjonarnej� Teoretycznie rakiety mogły być odpalane wdowolnym punkcie patrolu, jednak wpraktyce były wybierane iprzygotowywane odpowiednie miejsca na trasie� Za optymalny sposób uznawano wystrzeliwanie rakiet właśnie znich� Wymiary iosiągi rakiety były zbliżone do wcześniej omawianej RS-18, ztym że przenosiła ona 10 głowic� Obecnie RS-22 nie znajdują się już wużyciu�

Kolejny typ rakiety balistycznej, RS-12M (inne ros� oznaczenie RT-2PM Topol, wkodzie NATO SS-25 Sickle) jest przedstawicielem 4� generacji rakiet izostała wprowadzona do użytku w1988 roku� Można przyjąć, iż jest odpowiednikiem amerykańskiej rakiety Minuteman� Jest to trzystopniowa rakieta odługości 21,5 m, napędzana paliwem stałym� Przenosi pojedynczą głowicę jądrową omocy 550 kt na odległość do 11 tys� km� Jest to pierwszy pocisk międzykontynentalny, wykorzystujący wyrzutnię mobilną otrakcji kołowej� Rozwiązanie to jest droższe niż zwykorzystaniem silosów stacjonarnych, lecz gwarantować ma większą ochronę przed wyprzedzającym atakiem rakietowym przeciwnika, dając moż-liwość rozśrodkowania (zmiany położenia) wyrzutni� Mankamentem takiego rozwiązania jest to, iż przy dużych rozmiarach wyrzutni, istnieją jednak poważne ograniczenia jej mobilności, adostępność terenu, drożni iukryć dla tego systemu jest ograniczona� Zgodnie zdeklaracjami rosyjskimi z2012 roku wużyciu (status operacyjny) znajduje się 150 rakiet na wyrzutniach mobilnych, natomiast według The Military Balance 2013 (2013, s�225) jest ich 120�

RS-12M2 (RS-12M1) kompleksu Topol M (inne ros� oznaczenie RT-2PM2 Topol M, wkodzie NATO SS-27 Sickle Mod� 1) jest wersją rozwojową Topoli ijednocześnie przedstawicielką 5� pokolenia rakiet balistycznych� Próbna eks-

70 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

ploatacja tego systemu została podjęta w1997 roku� Jest to pierwsza rakieta stworzona samodzielnie wRosji iwystępuje wdwóch wersjach� RS-12M2 startuje zwyrzutni stacjonarnej wsilosach podziemnych, często dostosowanych po wycofanych zużycia starszych R-36M lub UR-100NUTTCh� Ta wersja znajduje się wdyżurach bojowych od 2000 roku� Zkolei RS-12M1 bazuje na wyrzutni mobilnej otrakcji kołowej, pełniąc dyżury bojowe od 2006 roku� Swym zaawan-sowaniem technicznym odpowiada ona amerykańskim rakietom Minuteman III�Przy długości 21 m SS-27 przenosi jedną głowicę jądrową omocy 0,5 Mt na dystans 11,5 tys� km� W2012 roku Rosja deklarowała utrzymywanie wstatusie operacyjnym 18 rakiet na wyrzutniach mobilnych oraz 56 wsilosach�

Najnowszym typem lądowych rosyjskich rakiet balistycznych jest RS-24 Jars (SS-27 Sickle Mod� 2) na wyrzutni mobilnej� Testowe odpalenia tych rakiet odbywały się w2007 roku, aod 2010 roku RS-24 zaczęły być wprowadzane do uzbrojenia� W2012 roku jedna zdywizji RWSN miała ich na stanie 18 sztuk, aw2015 roku mają znaleźć się one na wyposażeniu trzech dywizji rakietowych� Od strony formalnej jest to nowa konstrukcja, która powstała wodpowiedzi na jednostronne wycofanie się USA zukładu ABM8� Wrzeczywistości RS-24 jest modyfikacją Topol M, polegającą głównie na zastosowaniu nowocześniejszych komponentów iprzystosowaniu do przenoszenia 3 lub 6 głowic jądrowych� Rakiety te obecnie są produkowane wmiejsce mobilnych RS-12M1� Wobec ostat-nich deklaracji rosyjskich decydentów wysoce prawdopodobne jest pojawienie się wkrótce systemu Jars wwariancie stacjonarnym (bazującego wsilosach), atakże mobilnym wramach składów kolejowych�

Według oświadczenia dowódcy RWSN gen� S�Karakajewa zgrudnia 2012 roku, wRosji prowadzi się prace nad zupełnie nową strategiczną 100-tonową rakietą, która będzie wstanie pokonać każdy obecny iprzyszły system antyrakie-towy� Ma być ona napędzana silnikami na ciekły materiał pędny igwarantować niezwykłą precyzję uderzeń� Zakłada się też wykorzystywanie konwencjonalnych głowic bojowych, co dzięki spodziewanej precyzji pozwoli na bardziej elastyczne

8 Zgodnie zustaleniami układu START II podpisanego wMoskwie 3 stycznia 1993roku przez USA iRosję zabronione było stosowanie pocisków balistycznych zwieloma niezależnie naprowadza-nymi głowicami jądrowymi (MIRV)� Rosyjska Duma ratyfikowała START II 14 kwietnia 2000 roku, lecz już 13 czerwca 2002 roku Rosja wycofała się zukładu wodpowiedzi na wycofanie się Stanów Zjednoczonych zukładu ABM�Rosjanie odbierali to jako zagrożenie dla swojego potencjału odstra-szania nuklearnego, gdyż ewentualnie rozwijane wUSA systemy przeciwrakietowe mogłyby wg nich z łatwością zwalczać rakiety jednogłowicowe i tym samym zachwiać strategiczną równowagę� Wprowadzenie nowych rakiet wielogłowicowych ma być remedium na to zagrożenie ijednocześnie formą nacisku na Amerykanów podczas rozmów rozbrojeniowych�

71jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

używanie rakiety, już nie tylko wramach systemu odstraszania nuklearnego� Według oficjalnych deklaracji miałyby one wchodzić do uzbrojenia od 2019 roku izastępować ciężkie wielogłowicowe SS-18 Satan, wymieniana jest przy tym nazwa Sarmat�

kOmpONeNt pOWietrZNy StrAtegicZNycH Sił jąDrOWycH

Komponent powietrzny SSJ wchodzi wskład Lotnictwa Dalekiego Zasięgu (LDZ)� Dowództwo LDZ podlega Ministrowi Obrony, natomiast operacyjną kontrolę nad nim sprawuje Dowództwo Rosyjskich Sił Powietrznych� Wśród głównych zadań lotnictwa strategicznego wymienia się wpierwszej kolejności niszczenie baz lotniczych, kompleksów rakietowych bazowania lądowego oraz lotniskowców itowarzyszących im okrętów przeciwnika� Wdalszej kolejności jako potencjalne cele wymieniane są m�in� obiekty wojenno-przemysłowe oraz centra administracyjno-polityczne�

Główną siłę uderzeniową Lotnictwa Dalekiego Zasięgu (dawniej 37� ALDZ - Armia Lotnicza Dalekiego Zasięgu)9 stanowią dwie bazy lotnicze (dywizje)� Są to 6950� Baza Lotnicza (Russia Air Forces, 2014, s�9) wm� Engels (dawna 22� Dywizja Ciężkich Bombowców) zsamolotami Tu-95MS iTu-160 oraz 6952� Baza Lotnicza wm� Ukrainka (dawna 326� Dywizja Ciężkich Bombowców) zTu-95MS (russianforces�org/aviation/, 2013)� Ogółem dysponują one łącznie 16 bombowcami Tu-160 oraz 58 Tu-95MS�Ponadto wośrodkach szkoleniowych idoświadczalnych znajdują się prawdopodobnie jeszcze dwa egzemplarze Tu-160 oraz około dziesięć Tu-95MS10� Do lotnictwa strategicznego zaliczane są też cztery grupy lotnicze (dawniej dywizje) wyposażone wciężkie samoloty bom-bowe Tu-22M3� Głównym uzbrojeniem samolotów lotnictwa strategicznego jest

9 Wobec reform wprowadzanych wrosyjskich siłach powietrznych od 2011 roku, rozwiązane zostały Armie Lotnicze (wtym prawdopodobnie i37� ALDZ), awich miejsce powstały Bazy Lotnicze różnej rangi� Wmiejsce rozwiązywanych dywizji ipułków, powstają grupy lotnicze ieskadry podpo-rządkowane bazom�

10 Według informacji z2009 roku przekazanych wramach wymiany danych zgodnie zustaleniami układu START, Rosjanie posiadali 77 bombowców, zczego 63 to Tu-95MS a14 to Tu-160� Zkolei dane przedstawione przez Rosjan wmarcu 2012 roku, wramach wymiany informacji do układu New START mówią, iż Rosja dysponuje 66 bombowcami strategicznymi, ztego 55 Tu-95MS a11 Tu-160� Można zakładać iż część samolotów została wycofana ze służby operacyjnej np� dla wykonania ko-niecznych remontów, modernizacji, do ośrodków doświadczalnych etc� iprzez to nie jest wykazywana woficjalnych statystykach, jako niebędąca wgotowości bojowej�

72 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

około 810 sztuk strategicznych rakiet manewrujących zgłowicami nuklearnymi� Szacuje się, iż 200 – 300 znich znajduje się bezpośrednio wbazach przy bom-bowcach, zdolne do natychmiastowego użycia (SIPRI Yearbook, 2013, s�295)� Pozostałe zostały zmagazynowane wcentralnych składach zdala od nosicieli�

Zasadniczym wyposażeniem lotnictwa strategicznego są bombowce Tu-95MS (wkodzie NATO: Bear H)� Samolot ten, wswej pierwotnej postaci Tu-95 wpro-wadzony do służby w1957 roku, był przeznaczony do wykonywania klasycznych ataków bombami jądrowymi na terytorium Stanów Zjednoczonych� Wzwiązku zdynamicznym rozwojem kierowanych rakietowych pocisków przeciwlotni-czych okazało się, iż przedarcie się bombowca bezpośrednio nad cel ataku staje się coraz mniej realne� Opracowano wówczas wersję K, wyposażoną wpotężny radar na dziobie iprzenoszącą dwunastotonową rakietę Ch-20 ozasięgu 650 km, uzbrojoną wpojedynczą głowicę jądrową� Kolejna wersja bombowca mogła zabierać trzy lżejsze inowocześniejsze pociski Ch-22M, każdy omasie 5,8 tony iuzbrojony wgłowicę jądrową omocy 150 kt� Rakiety te osiągały zasięg 500 km przy prędkości maksymalnej 3600 km/h�

We współcześnie użytkowanej wersji Tu-95MS jego uzbrojeniem jest 6 lub 16 samosterujących pocisków Ch-55 (wkodzie NATO AS-15 Kent), wpro-wadzonych do uzbrojenia w1981 roku� Ich zasięg wynosi 2500 km (3000 km zdodatkowymi konforemnymi zbiornikami paliwa)� Strategiczna rakieta samo-sterująca Ch-55 powstała wodpowiedzi na amerykańską konstrukcję AGM-86 ALCM isłuży do niszczenia stacjonarnych celów oznanym położeniu� Jej układ naprowadzania wykorzystuje system nawigacji bezwładnościowej, wsparty – dla zwiększenia precyzji układem korekcji według rzeźby terenu zradarem nawiga-cyjnym DISS�Porównuje on uzyskany przez radar obraz terenu na trasie przelotu zwprowadzoną do pamięci komputera cyfrową mapą� Dzięki temu uzyskuje się dokładność trafienia do 100 m, co jest wartością wystarczającą dla rakiety zgłowicą jądrową omocy 200 kt, bo tylko wtakim wariancie występuje Ch-55� Rakieta wykonuje lot do celu po zadanej trasie na wysokości kilkudziesięciu metrów zprędkością 0,5 – 0,77 Ma� Dodatkowo wczasie lotu do celu kilkakrotnie zmienia kierunek, jest więc obiektem bardzo trudnym do zwalczania�

Ze względu na zakładaną perspektywiczność nowego uzbrojenia podjęto budowę nowych płatowców Tu-95, acały system przyjęto do uzbrojenia wkońcu 1983 roku� Wariant Tu-95MS6 zabiera sześć rakiet wkomorze bombowej� Wariant Tu-95MS16 posiada nowocześniejsze wyposażenie elektroniczne, częściowo zaadaptowane zTu-160 imoże przenosić dodatkowo 10 rakiet podwieszanych pod skrzydłami (także nowszych Ch-55SM)� Podwieszenie dodatkowych rakiet

73jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

poza komorą bombową odbija się jednak na osiągach samolotu, przede wszyst-kim na zasięgu (6500 km zamiast 10500 km)� Tu-95MS dysponuje czterema silnikami turbośmigłowymi, dzięki którym osiąga bardzo wysoką prędkość 830 km/h oraz zasięg ponad 14 tys� km zjednym tankowaniem wpowietrzu� Umożliwia mu to realizowanie długotrwałych patroli wzdłuż wybrzeży Stanów Zjednoczonych, zuzbrojeniem gwarantującym możliwość wykonania nuklear-nego ataku na prawie każdy obiekt na ich terytorium�

W1987 roku Związek Radziecki rozpoczął wdrażanie do służby nowego strategicznego samolotu bombowego Tu-160 (wkodzie NATO: Blackjack)� Miał on być następcą Tu-95MS iodpowiednikiem amerykańskiego B-1A Lancer, kon-struowano go bowiem według podobnych założeń� Pierwsze seryjne samoloty wilości 19 sztuk były wposiadaniu jednej tylko jednostki, pułku bombowców ciężkich wPriłukach wUkraińskiej SRR iwobec rozpadu ZSRR przejęła je Ukraina� Rosjanie utworzyli wbazie Engels własny pułk bombowców ciężkich, wyposażony do 1994 roku w6 samolotów ukończonych spośródbędących wróżnej fazie produkcji wzakładzie wKazaniu� Do tego doszło odkupionych zUkrainy wlatach 1999 – 2000 osiem samolotów11� Zkolei w2000 i2008 roku ukończono iprzekazano wojsku jeszcze po jednym egzemplarzu ze znajdują-cych się wzaawansowanym stadium budowy wfabryce� Kolejny bombowiec przekazano wojsku w2006 roku zośrodka doświadczalnego wŻukowskim� Przy stracie jednej maszyny wkatastrofie lotniczej w2003 roku, stan ilościowy Tu-160 ustabilizował się na poziomie 16 sztuk eksploatowanych w121� Gwardyjskim Pułku Ciężkich Bombowców wEngelsie� Zreguły kilka sztuk tych samolotów stale znajduje się wremontach, przeglądach lub modernizacji, skutkiem czego wyłączone są ze służby operacyjnej wstrategicznych siłach jądrowych�

Tu-160 jest czterosilnikowym samolotem onapędzie odrzutowym, wykorzy-stującym układ zmiennej geometrii skrzydeł iosiągającym prędkość maksymalną 2200 km/h na dużej wysokości� Teoretycznie może on przenosić różnego rodzaju uzbrojenie, zarówno atomowe, jak ikonwencjonalne, osiągając zasięg 14 tys� km� Wpraktyce jedynym środkiem bojowym przenoszonym przez Tu-160 jest 12 sztuk rakiet Ch-55SM, rozmieszczanych wdwóch lukach bombowych� Wniektó-rych opracowaniach podaje się, że mógł przenosić także do 24 sztuk taktycznych rakiet zgłowicami jądrowymi Ch-15 ozasięgu do 300 km� Wpraktyce jednak na żadnym zsamolotów wlinii nie wykorzystano tej możliwości� Podstawowym zadaniem samolotu, podobnie jak Tu-95MS, jest prowadzenie dalekich patroli

11 Pozostałe na Ukrainie egzemplarze zostały zezłomowane, przekazane na pomniki etc�

74 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

idemonstrowanie gotowości rosyjskiego potencjału odstraszania� Bombowce Tu-160 są aktualnie modernizowane do standardu Tu-160M, oblot pierwszego zmodernizowanego samolotu miał miejsce 16 listopada 2014 roku� Eksploatacja imodernizacja tych maszyn napotyka jednak wiele trudności, między innymi ze względu na dawno zakończoną produkcję wielu ich komponentów, np� sta-rzejących się iwymagających wymiany silników odrzutowych NK-32� Według niektórych źródeł wstanie pełnej zdatności do lotu znajduje się wRosji zaledwie kilka samolotów (Jane’s World Air Forces, 2014, s�44)�

Rosja dysponuje także lżejszymi bombowcami Tu-22M3 (wkodzie NATO Backfire), które w ilości około 105 sztuk znajdują się w sześciu eskadrach lotnictwa dalekiego zasięgu� Nie są one jednak traktowane przez Rosjan jako samoloty strategiczne� Produkowano je wkilku wersjach, także rozpoznawczy, morski etc� Wlotnictwie dalekiego zasięgu przenosi bomby irakiety zarówno konwencjonalne, jak izgłowicami jądrowymi� Osiąga prędkość 2300 km/h na dużej wysokości, ajego zasięg maksymalny wynosi 5,5 tys� km� Przeznaczony jest do wykonywania uderzeń jądrowych lub konwencjonalnych na cele wEuropie iAzji, awwersjach specjalistycznych, między innymi do zwalczania natowskich zespołów okrętowych iprowadzenia rozpoznania� Około 32 sztuki Tu-22M3 mają być zmodernizowane do nowszego standardu wraz zjednoczesnym prze-dłużeniem resursów, co powinno pozwolić tej partii samolotów służyć jeszcze przez wiele lat�

Poza modernizacją Tu-160 iTu-22M3 Rosja prowadzi także kilka innych programów modernizacyjnych głównych składowych swojego lotnictwa strategicznego� Część ze starszych pocisków Ch-55 była przerabiana na wersję zgłowicą konwencjonalną Ch-555, które osiągają wyższą precyzję rażenia iposiadają głowicę bojową owiększej masie� Jest to uwarunkowane koniecz-nością rekompensaty znacząco niższej siły rażenia ładunku konwencjonalnego� Prawdopodobnie do jej przenoszenia przeznaczone będą wpierwszym rzędzie najstarsze Tu-95MS6, które tym samym zostaną wycofane ze strategicznych sił jądrowych� Zkolei Tu-95MS16 mają być unowocześnione do standardu Tu--95MSM, woparciu ote same rozwiązania techniczne co wmodernizowanym Tu-160M�Programom tym nadany jest wRosji najwyższy priorytet Federalnego Programu Celowego� Ma on pozwolić na znaczące podniesienie możliwości bojowych samolotów, poprzez modernizację iwymianę awioniki, radaru oraz systemów nawigacyjnych, aprzede wszystkim poprzez wprowadzenie nowego systemu uzbrojenia� Ma to być system planowania misji Sigma wraz znową generacją rakiet nazwanych Ch-102 opodwyższonych wstosunku do poprzed-

75jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

nika osiągach (Butowski, 2012, s�65)� Zakładany zasięg nowych rakiet (oznacza-nych także jako Izdielije 504B) to nawet 4000 km� Mają być dłuższe icięższe od starszych Ch-55, rakieta Ch-102 ma mieć długość około 7,5 m iosiągać masę poniżej 2,5 tony� Ztego względu nie zmieszczą się wewnątrz komory bombowej Tu-95MS iprzewiduje się, iż będzie on zabierać tylko 8 rakiet podwieszonych pod skrzydłami� Tu-160M ma mieć możliwość zabierania 12 rakiet wewnątrz kadłuba, gdyż już pierwotnie jego komory bombowe były opracowywane wcelu pomieszczenia rakiet owiększych rozmiarach� Kadłub rakiety Ch-102 ma mieć spłaszczony kształt celem uzyskania własności stealth, na wzór wycofanych już amerykańskich AGM-129A�Dzięki silnikowi turboodrzutowemu ma osiągać prędkość przelotową około 200 m/s�System naprowadzania kombinowany, integrujący system nawigacji bezwładnościowej, satelitarnej oraz podobnie jak wCh-55 układ korekcji lotu wykorzystujący radiowysokościomierz do śledzenia profilu terenu iporównujący ją zzapisaną mapą wcyfrowej bazie danych� Według nieoficjalnych doniesień, pociski samosterujące Ch-102 od 2014 roku znajdują się już wprodukcji seryjnej� Prowadzone są też prace nad konwencjonalną wersją rakiety oznaczoną Ch-101 (Izdielije 504A), lecz według wszelkiego prawdopodobieństwa nie mają one priorytetu iztego względu znacząco się przedłużają�

Wrosyjskich źródłach od kilku lat systematycznie pojawiają się doniesienia oplanach podjęcia na nowo produkcji Tu-160, już wudoskonalonej wersji Tu-160M2� Taka deklaracja padła m�in� wkwietniu 2015 roku zust ministra obrony Siergieja Szojgu, podczas jego wizyty wzakładach KAPO wKazaniu� Niewątpliwie Rosji przydałaby się większa ilość tych samolotów, uzupełnia-jąca ich stan do przynajmniej 30 – 36 sztuk jako najbardziej racjonalnej ilości� Pojawiają się również opinie opotrzebie zakupu nawet 40 – 50 tych samolotów, pozwalających na zastąpienie części starszych Tu-95MS iutrzymanie potencjału lotnictwa strategicznego do czasu wprowadzenia zupełnie nowego bombowca strategicznego� Aktualnie bowiem trwają wRosji wstępne prace nad nowym ciężkim bombowcem� Wkonkursie na przyszłościowy bombowiec strategiczny dla Lotnictwa Dalekiego Zasięgu – PAK DA zwyciężył projekt Biura Konstruk-cyjnego im� Tupolewa� Po rozważeniu wielu wariantów odrzucono projekty zakładające stworzenie samolotu owysokiej prędkości naddźwiękowej, rzędu nawet 4,5 Ma� Przyszły bombowiec będzie konstrukcją poddźwiękową oograni-czonej wykrywalności, prawdopodobnie wukładzie latającego skrzydła� Wtym sensie zapewne będzie powielał ogólny układ konstrukcyjny amerykańskiego B-2A� Wbardzo optymistycznym wariancie wstępnie rozpoczęcie produkcji PAK

76 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

DA deklarowano na 2020 rok, choć realnie należy zakładać termin co najmniej 5, anawet 10 lat późniejszy�

kOmpONeNt mOrSki StrAtegicZNycH Sił jąDrOWycH

Na komponent morski strategicznych sił jądrowych składają się wyłącznie stra-tegiczne okręty podwodne nosiciele rakiet balistycznych (OPARB)� Znajdują się one wskładzie dwóch flot, Floty Oceanu Spokojnego iFloty Północnej� Siły te stanowią integralną część rosyjskiej marynarki wojennej (WMF – Wojenno--Morskij Fłot)�

W1952 roku Rada Ministrów ZSRR wydała postanowienie obudowie atomowych okrętów podwodnych (AOP), apierwszy okręt ztakim napędem zwodowano w1957roku� Zkolei w1955roku po raz pierwszy wZSRR wystrze-lono zpokładu wynurzonego okrętu podwodnego rakietę balistyczną (Usenko iin�, 2004, s�164 – 165)� Naturalną konsekwencją rozwoju zarówno AOP, jak irakiet balistycznych było powstanie wkolejnych latach atomowych okrętów podwodnych z rakietami balistycznymi (OPARB)� Odpowiednia uchwała Rady Ministrów ZSRR wsprawie podjęcia budowy tego typu okrętów została podjęta w1956roku� Od początku swego istnienia OPARB stały się jednym ze środków odwetowego ataku jądrowego na terytorium przeciwnika� Operując na rozległych akwenach iukrywając się wgłębinach, OPARB były trudne do znisz-czenia wataku wyprzedzającym� Nawet wprzypadku całkowitego unicestwienia państwa przez niespodziewany atak nuklearny przeciwnika, dzięki tym okrętom można było wykonać uderzenie odwetowe, niszcząc tym samym agresora�

Początkowo umożliwiały one ZSRR wykonywanie uderzeń wyłącznie na duże obiekty typu centra administracyjno-gospodarcze Stanów Zjednoczonych� Wiązało się to ztym, iż celność rakiet wystrzeliwanych spod wody, zniestacjo-narnego obiektu, jakim jest okręt podwodny, nie była zbyt wysoka� Ich precyzja była jednak na tyle wystarczająca, aby zniszczyć duży obiekt, np� aglomerację miejską, stąd też ich przydomek „city killers”� Inną ich zaletą zpunktu widzenia ZSRR było to, iż okręty, pływając wpobliżu wybrzeży USA, nie dawały atako-wanemu dużo czasu na reakcję� Było to uwarunkowane stosunkowo krótkim czasem lotu rakiet, wporównaniu do tych wystrzeliwanych zkontynentu� Wraz zrozwojem technologii rakietowych wtoku „zimnej wojny” okręty okazały się doskonałym środkiem do zwalczania również celów oznacznie mniejszych wymiarach� Agwarantowana przez nie możliwość wykonania uderzenia odwe-

77jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

towego przyczyniła się do powstania sytuacji, kiedy to żadnej ze stron nie opłaca się zaatakować jako pierwszej� Mechanizm ten można sprowadzić do prostej sentencji, iż kto uderzy pierwszy, umrze drugi�

Wcelu wykrywania zbliżających się do wybrzeży USA radzieckich okrętów podwodnych zrakietami balistycznymi NATO stworzyło barierę na linii łączącej Grenlandię, Islandię, Stany Zjednoczone iWielką Brytanię (SOSUS)� Początkowo wszystkie radzieckie OPARB, chcąc podejść do wybrzeży USA, musiały ją prze-kroczyć, narażając się tym samym na wykrycie przez różnego rodzaju czujniki bariery rozmieszczone wgłębinie� Pierwszym radzieckim okrętem wyposażonym wrakiety balistyczne, który wszedł do eksploatacji wznaczącej liczbie iktóry dzięki zwiększonemu zasięgowi swych rakiet nie musiał przekraczać tej bariery, był okręt projektu 667 ijego późniejsze modyfikacje B, BD, BDR oraz BDRM, (wkodzie NATO oznaczane kolejno jako Delta I, II, III iIV)� Już typ 667B (Delta I) zrakietami SS-N-8 ozasięgu 7800 km miał możliwość atakowania głównych miast USA bez konieczności przekraczania bariery, na przykład ze stosunkowo bezpiecznych wód arktycznych�

Współcześnie wmarynarce rosyjskiej weksploatacji znajdują się strategiczne okręty podwodne czterech typów� Flota Pacyfiku posiada trzy okręty typu 667BDR Kalmar (oznaczenie NATO: Delta III)� Pierwotnie przenosiły one po 16 dwustopniowych rakiet na paliwo ciekłe R-29R (oznaczenie NATO: SS-N-18 Stingray), każda wyposażona w3 głowice jądrowe omocy 50 kt� Aktualnie na ich pokładach znajdują się zmodyfikowane rakiety typu R-29RM Wołna na paliwo ciekłe (inne oznaczenie RSM-50, oznaczenie NATO: SS-N-18 M1 Stingray) (Ballistic & Missile Threat, 2013, s�22 – 25)� Wzwiązku ztym, iż są to najstarsze okręty we flocie (budowane wlatach 1976 – 1982), planowane jest wycofanie ich wnajbliższej przyszłości�

Najnowocześniejsza modyfikacja projektu, 667BDRM Delfin (Delta IV), jest dużym okrętem podwodnym owyp*rności 11,7 tys� ton idługości 164 m� Wprowadzono go na uzbrojenie Floty Północnej w1985 roku� Obecnie posiada ona 6 okrętów, zczego 3 mają status operacyjny iprzenoszą pociski balistyczne� Wzwiązku zwyczerpywaniem się resursów12 starszych typów rakiet wRosji już samodzielnie podjęto na nowo produkcję zmodyfikowanych trójstopniowych rakiet pod oznaczeniem R-29RMU Siniewa (inaczej RSM-54, oznaczenie NATO: SS-N-23 Skiff) iten model aktualnie znajduje się na uzbrojeniu okrętów typu Delta IV�Osiągają one zasięg 9 tys� km iprzenoszą po 4 głowice jądrowe, każda

12 Zakładany wmomencie konstruowania rakiet okres ich eksploatacji to 10 lat�

78 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

omocy 100 kt� Planowane jest dalsze utrzymanie typu Delfin wsłużbie, po przeprowadzeniu odpowiednich remontów, przedłużeniu resursu z25 do 35 lat oraz przezbrojeniu wnowszą wersję rakiety R-29RMU2 Łainier�

Dotychczas najbardziej znanym rosyjskim OPARB był typ 941 Akuła (oznaczenie NATO: Typhoon)� Jest to największy na świecie atomowy okręt podwodny onietypowej konstrukcji� Ibyć może właśnie ze względu na stopień skomplikowania, rozmiary oraz koszty eksploatacji okręty te nie służyły zbyt długo, pierwszy został wycofany już po 15 latach eksploatacji� Od 1981 do 1989 roku na stan WMF przyjęto 6 okrętów projektu 941, zczego do dzisiaj wsłużbie pozostał jeden, adwa wrezerwie oczekują na decyzję outylizacji� Nowatorstwo konstrukcji Akuły było ściśle związane ze zmianami uwarunkowań, wjakich miały działać rosyjskie OPARB� Wzwiązku zpostępem wtechnice rakietowej, radzieckie okręty mogły wykonywać uderzenia na terytorium Stanów Zjedno-czonych ze znacznie większego dystansu� Dzięki temu operowały pod osłoną własnych sił morskich, aprędkość oraz skrytość okrętu (wsensie generowania jak najmniejszych zmian pól fizycznych oraz hałasu) przestały mieć decydujące znaczenie� Ważniejsze stały się zdolność do długotrwałego operowania pod wodą isiła ognia� Niezbędna była też odpowiednia przestrzeń, żeby pomieścić większą ilość coraz potężniejszych rakiet� Dlatego też okręt ten został zbudowany wukładzie dwóch równoległych kadłubów sztywnych, każdy odługości 130 m� Mogą one funkcjonować całkowicie niezależnie od siebie, np� wprzypadku awarii lub uszkodzeń bojowych� Obejmuje je kadłub zewnętrzny, mieszczący część instalacji, wtym kontenery zrakietami ikształtujący ogólny widok okrętu� Skutkiem tego typ Typhoon, nazywany często podwodnym krążownikiem, ma bardzo dużą szerokość� Przy 175 m długości osiąga prawie 23 m szerokości, to jest około dwa razy więcej niż inne okręty tej klasy� Zaś jego wyp*rność podwodna to aż 48 tys� ton� Załoga licząca 160 marynarzy ma bardzo dobre, jak na okręt podwodny, warunki bytowania� Było to związane zzakładaną długością rejsów, mogących trwać nawet ponad 3 miesiące�

Akuły przenosiły po 20 rakiet R-39 (inne ros� oznaczenie RSM-52, wg NATO: SS-N-20 Sturgeon)� Miały one znacząco większe rozmiary od tych na typie Delta ikolejnych modyfikacjach� Każda zrakiet mogła przenosić 10 głowic na odle-głość do 8,3 tys� km� Jedyny obecnie okręt tego typu wsłużbie, TK-208 Dimitrij Donskoj, jest wykorzystywany do testów nowo wdrażanych rakiet R-30 Buława�

Najnowszym rosyjskim OPARB jest okręt projektu 955 Boriej (ang� Borey)� Pierwszy okręt serii był budowany od 1996 roku imiał wejść na uzbrojenie WMF już w2002 roku� Prace nad nim opóźniły się jednak znacząco, zarówno

79jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

zprzyczyn finansowych, jak itechnicznych� Ostatecznie pierwszy okręt serii K-535 Jurij Dołgorukij został uroczyście przyjęty na stan Floty Północnej 10 stycznia 2013 roku� Początkowo, według źródeł rosyjskich, okręt nie był jeszcze uzbrojony wrakiety balistyczne� Realizowano na nim różnego rodzaju testy, związane głównie ze sprawiającym problemy systemem uzbrojenia zrakietami Buława� Typ Boriej osiąga mniejsze rozmiary od typu Typhoon, przy długości 170 m iszerokości 13,5 m wypiera na/pod wodą odpowiednio 14,7 i24 tys� ton� Załoga okrętu liczyć ma 107 marynarzy, wtym 55 oficerów� Od września 2013 roku K-535 bazuje wJagielnoj Gubie na Półwyspie Kola� Ważnym wydarzeniem wrozwoju najnowszych rosyjskich OPARB było pierwsze treningowe strzelanie zokrętu wyposażonego wpełną jednostkę ognia, zrealizowane wdniu 29 paź-dziernika 2014 roku na Morzu Barentsa� Według rosyjskiego ministra obrony, zakończyło się ono sukcesem iwszystkie głowice ćwiczebne trafiły wcele na poligonie Kura na Kamczatce (Richardson, 2014, s�13)� Oznacza to, że wpraktyce zakończone zostały testy systemu uzbrojenia iJurij Dołgorukij osiągnął wstępną gotowość operacyjną�

Wlipcu 2014 roku do służby wszedł drugi Boriej – K-550 „Aleksander Newskij”� Trzeci okręt serii „Władimir Monomach” wtym czasie przechodził próby morskie, między innymi 10 września 2014 roku wystrzelił rakietę RSM-56 Buława� Zgodnie zaktualnymi planami WMF oba okręty mają zostać przydzie-lone w2015 roku do Floty Pacyfiku ibazować wWiliuczyńsku na Kamczatce� Zgodnie zkontraktem z28 maja 2012 roku, wbudowie znajdują się kolejne okręty� Począwszy od czwartego okrętu tego typu13, mają być budowane według zmodyfikowanego projektu 955A, przenoszącego zwiększoną do 20 ilość wyrzutni rakiet balistycznych� Okręty Typu 955 i955A mają stanowić zupełnie nową jakość wrosyjskich siłach zbrojnych izagwarantować utrzymanie poten-cjału odstraszania przez flotę przez najbliższe dziesięciolecia�

Zasadniczym uzbrojeniem okrętów typu Boriej są rakiety R-30 (inne ros� oznaczenie RSM-56 Buława, wkodzie NATO: SS-N-32) wilości 16 sztuk, każda z6 głowicami� Zostały one opracowane wRosji wMoskiewskim Instytucie Techniki Cieplnej na bazie konstrukcji rakiet bazowania lądowego Topol M�Było to zresztą źródłem wielu problemów Buławy, głównie zracji braku doświadcze-nia biura konstrukcyjnego zrakietami morskimi� Za tym szły bowiem liczne

13 Planowana nazwa dla niego to „Kniaź Władimir”� Zgodnie zkontraktem zbudowanych ma zostać 5 okrętów wzmodyfikowanym wariancie 955A�

80 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

problemy konstrukcyjno-technologiczne, co wefekcie skutkowało wysoką awaryjnością rakiet�

Dzisiejsze siły morskie Rosji są już tylko cieniem tych zczasów „zimnej wojny”� Po rozpadzie ZSRR Rosja wraz zterytorium utraciła część swych baz morskich oraz przemysłu okrętowego� Wokresie tym siły morskie redukowano na masową skalę, aokrętów pozostawianych wsłużbie nie modernizowano� Ówczesne ograniczenia finansowe nie pozwalały na prowadzenie dalekich patroli, wskutek czego ich ilość uległa ograniczeniu, apoziom wyszkolenia załóg obniżył się drastycznie� Większość radzieckich OPARB została wycofana zeksploatacji, w1997 roku na złomowanie czekało 121 atomowych okrętów podwodnych (Szulc, 2003, s�39), choć nie były to wyłącznie nosiciele rakiet bali-stycznych� Stan pozostałych weksploatacji okrętów systematycznie się pogarszał, stopniowo zagrażając bezpieczeństwu pływania� Według US Naval Intelligence wcałym 2012 roku, rosyjskie strategiczne okręty podwodne wykonały zaledwie 5 patroli odługotrwałości wgranicach 1 – 2 miesięcy każdy�

Obecnie weksploatacji pozostało 12 – 14 będących wnajlepszym stanie okrętów, 3 typu Delta III, 6 Delta IV, 1 Typhoon oraz 2 – 4 właśnie wdrażane do służby typu Boriej (russianforces�org/navy/, 2013)� Oprzydatności OPARB isensie ich utrzymywania wsłużbie decyduje ich zasadnicze uzbrojenie, czyli rakiety balistyczne� Wprzypadku okrętów typu Delta IV ich rakiety R-29RM mają resurs używalności określony na 10 lat� Stąd też konieczność ciągłej produk-cji rakiet wRosji iich wymiany na pokładach okrętów� Zkolei niektóre elementy rakiet R-39 na okrętach Typhoon były produkowane na Ukrainie� Ze względu na brak nowych rakiet, których produkcja woparciu wyłącznie oprzemysł rosyjski napotykała problemy, wystąpiła konieczność przedwczesnego wycofania części okrętów� Problemy zrakietami R-30 Buława były zkolei jednym zczynników wpływających na opóźnienie przejęcia do służby przez Wojenno-Morskij Fłot okrętów typu 955�

DOktryNAlNe ZASADy UżyciA brONi jąDrOWej prZeZ feDerAcjĘ rOSyjSką

W1991 roku po rozpadzie ZSRR część arsenałów jądrowych dawnego mocar-stwa pozostała poza granicami Rosji� Istniały obawy utraty kontroli nad częścią potencjału jądrowego, lecz wkrótce wszystkie byłe republiki uznały Rosję jako sukcesora Związku Radzieckiego irozpoczęły przekazywanie jej broni jądrowej�

81jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

Na Białorusi znajdowały się głównie mobilne wyrzutnie Topol M ido 1996 roku zostały one wycofane� WKazachstanie stacjonowało 40 strategicznych bombowców Tu-95MS, lecz strony szybko doszły do porozumienia ido 1994 roku samoloty zostały przebazowane do Rosji (Butowski, 2014, s�52)�

Na Ukrainie bazowało 176 pocisków SS-18 iSS-19 wpodziemnych silosach� Rakiety zostały wycofane w1996 roku, aniszczenie silosów zakończono w2001 roku� Wmomencie rozpadu ZSRR na Ukrainie znajdowały się także bombowce strategiczne, 23 lub 25 sztuk Tu-95MS oraz 19 Tu-160 wraz zuzbrojeniem do nich� Były one przedmiotem długotrwałych negocjacji, aż ostatecznie część samolotów została przez Rosję odkupiona14� W184� gwardyjskim pułku lotni-czym bombowców ciężkich wPryłukach na Ukrainie, stacjonowały wszystkie znajdujące się wlinii 19 sztuk Tu-160� 8 spośród nich sprzedano Rosji, 10 pocięto na złom, ajeden oddano do muzeum� Wówczas też 3/4 pilotów Tu-160 zdecydo-wało się wyjechać do Rosji� W1006� pułku lotniczym bombowców ciężkich wm� Uzyn znajdowały się 23 bombowce Tu-95MS� 3 znich sprzedano Rosji w1998 roku, jeden oddano do muzeum, apozostałe złomowano� Wraz zbombowcami Rosja pozyskała też 575 rakiet Ch-55� Wten sposób Rosja jako jedyna zbyłych republik ZSRR została państwem atomowym, skupiając wswych rękach wszyst-kie głowice nuklearne oraz środki ich przenoszenia�

Oficjalne podejście Rosji do kwestii użycia broni jądrowej określone zostało w„Wojennej doktrynie Federacji Rosyjskiej”, przyjętej 21 kwietnia 2000 roku na początku pierwszej prezydentury Władimira Putina� Rosjanie oceniali, iż ówczesna sytuacja polityczno-militarna skutkuje zmniejszeniem prawdopo-dobieństwa wybuchu wojny na wielką skalę, wtym wybuchu wojny jądrowej� Jednocześnie podkreślali, iż broń jądrowa jest jednym zpodstawowych środków zapewnienia bezpieczeństwa państwa� Deklarowano gotowość do utrzymywania potencjału jądrowego na poziomie gwarantującym zadanie niezbędnych strat dowolnemu agresorowi wkażdych warunkach� Rosja pozostawiła sobie także prawo do użycia broni jądrowej wodwecie na zastosowanie przeciwko niej lub jej sojusznikom broni masowego rażenia (awięc nie tylko broni jądrowej), atakże wsytuacji krytycznej dla bezpieczeństwa narodowego, wwarunkach konwencjo-nalnej agresji na dużą skalę� Jednocześnie Rosjanie deklarowali, iż nie użyją broni

14 Samoloty pozyskano wzamian za redukcję długu Ukrainy za surowce energetyczne wobec Rosji� Głównym przedmiotem zainteresowania Rosjan były nowocześniejsze bombowce Tu-160, wzwiązku zczym odkupiono ich 8 sztuk oraz jedynie 3 sztuki Tu-95MS�

82 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

nuklearnej wobec tych państw – sygnatariuszy Układu onierozprzestrzenianiu broni jądrowej, które same jej nie posiadają�

Założenia mówiące omożliwości użycia broni jądrowej wodpowiedzi na agresję konwencjonalną odużej skali świadczyły dobitnie oświadomości wśród decydentów słabości rosyjskich sił konwencjonalnych� Ówcześnie wgronie najwyższych władz, ale także wewnątrz armii rosyjskiej toczył się spór omiejsce irolę Strategicznych Sił Jądrowych (SSJ)� Istniały dwa główne poglądy, pierwszy, że należy inwestować idbać oSSJ jako główny czynnik odstraszania izapewnienia bezpieczeństwa Rosji� Przedstawicielem tej grupy był między innymi ówczesny minister obrony Rosji Igor Siergiejew� Drugie podejście, reprezentowane przez szefa Sztabu Generalnego gen� Anatolija Kwasznina, iż powinno się inwestować wwojska konwencjonalne� Wszczególności wsiły szybkiego reagowania, jako remedium na różnego rodzaju konflikty lokalne wpobliżu granic Rosji�

Mając świadomość, iż zarówno ze względów finansowych, jak itechnicznych nie będą już wstanie konkurować na wszystkich polach zUSA, Rosjanie postawili wpierwszym rzędzie na rozwój swojego potencjału odstraszania nuklearnego15� Priorytetem stała się rewitalizacja Rakietowych Wojsk Strategicznego Przezna-czenia16, atakże lotnictwa strategicznego itych składników marynarki wojennej, które zapewniają zdolność wykonania zmasowanego uderzenia jądrowego� Zasadniczym celem było utrzymanie ich na takim poziomie, który zapewniłby wiarygodny poziom odstraszania itym samym zachowanie strategicznej rów-nowagi� Chcąc utrzymania parytetu zUSA wdziedzinie zbrojeń jądrowych, Rosjanie podjęli szereg programów modernizacyjnych� Poza opracowywaniem iwdrażaniem nowych typów broni, reformy polegały także na modernizacji starszych systemów uzbrojenia dających perspektywę długotrwałej eksploatacji�

Wczasach nam współczesnych, wStrategii Bezpieczeństwa Narodowego z12 maja 2009 roku ocenia się, że wostatnich latach pozycja Rosji się wzmac-nia, ana jej obszarze ma miejsce proces stabilizacji� Wdalszym ciągu jednak jako potencjalne zagrożenie dla Rosji na pierwszym miejscu wymieniane jest

15 Wmarcu 2012 roku wramach wymiany informacji do układu New START Rosja zadeklarowała posiadanie ogółem 494 wyrzutni rakiet wraz z1492 głowicami jądrowymi� Ztego Strategiczne Wojska Rakietowe są wposiadaniu 332 operacyjnych systemów rakietowych pięciu typów, które mogą przenosić 1092 głowice� Komponent morski dysponował 11 strategicznymi okrętami podwodnymi z96 pociskami nuklearnymi na pokładach, które przenoszą łącznie 336 głowic� Lotnictwo dalekiego zasięgu posiada 66 bombowców oraz około 200 sztuk strategicznej broni przeznaczonej dla nich�

16 Wczasie, gdy ministrem obrony był Igor Siergiejew (były dowódca RWSN), na ten rodzaj wojsk przeznaczano 50 – 80% wszystkich rosyjskich wydatków na nowe uzbrojenie� Szerzej zob�: R�Śmigiel-ski, Osierocona armia, Warszawa 2006, s�45�

83jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

NATO�Opracowana na bazie „Strategii���” jako dokumentu politycznego nowa doktryna wojenna została zatwierdzona przez prezydenta Miedwiediewa 5 lutego 2010 roku� Wswych założeniach miała ona odpowiadać zmieniającej się sytuacji geopolitycznej oraz nowym uwarunkowaniom polityczno-militarnym� Jej zasad-nicze tezy były zbliżone do tego, co można było przeczytać wdoktrynie z2000 roku� Rosjanie stwierdzili wniej, iż: „za główne wyzwanie uważa się przekazanie NATO globalnych funkcji wdziedzinie bezpieczeństwa, niezgodne zprawem międzynarodowym oraz zbliżenie infrastruktury wojskowej państw-członków NATO do granic Federacji Rosyjskiej, między innymi poprzez rozszerzenie bloku” (Wojennaja Doktrina Rossijskoj Federacji, 2013)� Broń jądrowa jest wniej określana jako mająca zasadnicze znaczenie dla zapobiegania możliwości wybu-chu nuklearnego konfliktu zbrojnego� Rosja zostawiła sobie prawo użycia broni jądrowej wodpowiedzi na atak nuklearny, atakże atak konwencjonalny zagra-żający istnieniu państwa� Wdoktrynie dokonano gradacji konfliktów zbrojnych idopuszczono możliwość użycia broni jądrowej wdwóch najpoważniejszych przypadkach, tj� wwarunkach konfliktu regionalnego lub wojny na dużą skalę� Nie powtórzono już jednak zobowiązania onieużywaniu broni jądrowej wobec państw nienuklearnych�

pODSUmOWANie

Począwszy od czasów N�S�Chruszczowa dominację wradzieckiej/rosyjskiej tria-dzie nuklearnej uzyskały iutrzymują ją do dziś Wojska Rakietowe Strategicznego Przeznaczenia, czyli lądowy komponent SSJ FR�Przejściowo były one nawet samodzielnym rodzajem sił zbrojnych� Brało się to przede wszystkim ztego, iż potencjał RWSN wzakresie zdolności do przenoszenia głowic nuklearnych, sta-nowił istanowi zasadniczą część radzieckich/rosyjskich zdolności wtym zakresie� Azdolność do strategicznego odstraszania zawsze stała na czele listy priorytetów władz wMoskwie� Wlatach 1991 – 1997 Rosja przeznaczała gros dostępnych środków właśnie na ten rodzaj wojsk� Mimo że po zakończeniu zimnej wojny potencjał ilościowy RWSN uległ znaczącej redukcji, to itak jest on najbardziej znaczący spośród pozostałych składników rosyjskiej triady nuklearnej� Dopiero wkolejnych latach Kreml zwiększał stopniowo nakłady na pozostałe składniki rosyjskiej triady� Obecnie praktycznie wkażdym komponencie Strategicznych Sił Jądrowych Rosji prowadzone są prace nad nowymi środkami przenoszenia broni nuklearnej� Pomimo pewnych problemów, wkomponencie morskim

84 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

wdrażane są nowe okręty podwodne projektu Boriej oraz rakiety balistyczne Buława� Modernizuje się też starsze okręty proj� 677BDRM Delfin zrakietami Siniewa/Łainier� Na uzbrojenie Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia (RWSN) wchodzą kolejne, coraz to nowsze wersje mobilnych rakiet V pokolenia, prowadzone są też prace nad zupełnie nową ciężką rakietą bazującą wsilosach� Dowództwo RWSN planuje zastąpić nimi do 2020 roku wszystkie rakiety bali-styczne III iIV generacji, wywodzące się jeszcze zczasów ZSRR�Także lotnictwo dalekiego zasięgu modernizuje swoje bombowce strategiczne iwprowadza na ich uzbrojenie nową generację skrzydlatych rakiet manewrujących zgłowicą jądrową� We wstępnej fazie prac znajduje się też projekt nowego bombowca strategicznego�

Wszystkie w/wprogramy będą wymagały olbrzymiego wysiłku finansowego państwa� Rosjanie zdają sobie sprawę, że nie będą wstanie zastąpić wycofywa-nych systemów uzbrojenia strategicznego nowymi wstosunku jeden za jeden� Ilość zakupywanych dla RWSN rakiet balistycznych, np� wlatach 2011 – 2014, nie zabezpieczała możliwości uzupełniania stanów wmiejsce wycofywanych systemów zprzekroczonymi resursami eksploatacji� Stąd też takie działania jak wstrzymanie w2013 roku decyzji orozformowaniu trzech pułków rakiet z28 Dywizji RWSN, należy oceniać jako rozwiązanie doraźne, związane ze wzrostem napięcia wEuropie� Wperspektywie kilku lat pułki te, wyposażone wrakiety RS-18 zprzedłużonymi do 32 lat resursami eksploatacji, będą zapewne rozwią-zane� Będzie się to wpisywało wogólny trend redukcji sił, skutkujący wprzy-szłości pozostawieniem od 7 do 9 związków taktycznych (dywizji rakietowych) wRWSN�

Pomimo redukcji ilościowych realizowanych wzgodzie zkolejnymi edy-cjami traktatów oograniczeniu zbrojeń strategicznych, broń jądrowa będzie tą kategorią uzbrojenia, która zachowa priorytet, jeśli chodzi ofinansowanie17� Można oceniać, iż Rosja bez względu na koszty będzie starała się utrzymać swój potencjał odstraszania na wysokim, adekwatnym do posiadanego przez USA poziomie� Jest to bowiem współcześnie jedyna dziedzina, wktórej Federacja Rosyjska może realnie konkurować ze Stanami Zjednoczonymi� Awszelkie działania Rosjan wtej kwestii są podejmowane właśnie względem Stanów

17 Wmarcu 2011roku premier Rosji stwierdził, że wramach programu modernizacji na lata 2011 – 2020, wciągu kolejnych trzech lat na rozwój iprodukcję broni rakietowej przeznaczone zosta-nie około 15 mld rubli, co powinno pozwolić na podwojenie produkcji techniki rakietowej wtym okresie� Awperspektywie 2020r� wydatki na ten cel powinny zamknąć się sumą około 77 mld rubli�

85jarosław Affek: Strategiczne siły jądrowe Federacji Rosyjskiej

Zjednoczonych� Utrzymanie parytetu zUSA pozwala Rosji zachować status mocarstwa atomowego, czyli jedyne, co pozostało Rosji wschedzie po byłym ZSRR�Zakładać można, iż wprzyszłości przewartościowaniu ulec może zna-czenie poszczególnych komponentów rosyjskiej triady nuklearnej� Przykładowo wobec spodziewanego wprowadzenia do służby ośmiu nowoczesnych OP klasy Boriej wzrosnąć może rola komponentu morskiego� Zauważalne stają się też tendencje do skonsolidowania poszczególnych komponentów triady pod jednym dowództwem, jak też zmiany ich podporządkowania� Coraz silniejsze są bowiem głosy wzywające do podporządkowania dowództwu RWSN lotnictwa dalekiego zasięgu� Zdrugiej jednak strony takie propozycje pojawiały się znacznie wcze-śniej, jeszcze wczasach ZSRR�Nigdy jednak władze na Kremlu nie zdecydowały się oddać całego swego potencjału nuklearnego wpodporządkowanie jednemu dowództwu�

BiBliografia:

Ballistic & Missile Threat, (2013)� National Air and Space Intelligence Center, Wright--Patterson AFB: NASIC Public Affairs Office�

Butowski, P� (2012)� Modernizacja rosyjskich bombowców strategicznych� Nowa Tech-nika Wojskowa, 06/2012, Warszawa: Wydawnictwo Magnum-X�

Butowski, P� (2014)� Tupolew Tu-95 – naczelny strateg� Nowa Technika Wojskowa, 05/2002, Warszawa: Wydawnictwo Magnum-X�

Dane odnośnie rosyjskich sił powietrznych (2013)� Pobrane z: http://russianforces�org/aviation/�

Dane odnośnie do rosyjskiej marynarki wojennej (2013), Pobrane zhttp://russianforces�org/navy/�

Mikołajczuk, M� (2003)� Powstanie irozwój Strategicznych Wojsk Rakietowych ZSRS iFederacji Rosyjskiej wlatach 1945 – 2003� Nowa Technika Wojskowa, 08/2003, Warszawa: Wydawnictwo Magnum-X�

Reed, T�C�, Stillman, D�B� (2009)� The Nuclear Express: APolitical History of the Bomb and Its Proliferation, Minneapolis: Zenith Press�

Richardson, D� (2014)� Russian Navy conducts first Bulawa training launch� IHS Jane’s International Defence Review, Vol� 47, December 2014�

Russia Air Forces, (2014)� Jane’s World Air Forces 2014.SIPRI Yearbook 2013: Armament, Disarmament and International Security, (2013),

Oxford University Press�Śmigielski, R� (2006)� Osierocona armia, Warszawa: Wydawnictwo TRIO�Strona MO Federacji Rosyjskiej (2013)� Pobrane z: http://structure�mil�ru/structure/

forces/strategic_rocket/history�htm http://structure�mil�ru/structure/forces/stra-tegic_rocket/weapons�htm�

86 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Szulc, T� (2003)� Marynarka Wojenna Rosji� Nowa Technika Wojskowa, 10/2003, War-szawa: Wydawnictwo Magnum-X�

The Military Balance (2013)� London: The International Institute for Strategic Studies�Usenko, N�W�, Kotow, P�G�, Riedanskij, W�G�, Kuliczkow, W�K� (2004)� Kak sozdawałsa

atomnyj powodnyj fłot Sowietskowo Sojuza� Moskwa�Wojennaja Doktrina Rossijskoj Federacji, (2013)� Pobrane z: http://www�nationalsecu-

rity�ru/library/00003/index�htm�Woskriesieńskij, S�(2015)� Tiażełyj słuczaj� Technika iworużienije nr 4/2015, s�11�

StU

DiA

miĘ

DZ

yNA

rOD

OW

e

vol� 50/2016, ss� 89–106ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�05

kilkA UWAg O eUrOpejSkim beZpiecZeńStWie W kONtekście NAkłADóW pAńStW cZłONkOWSkicH

UNii eUrOpejSkiej NA ObrONNOść

A feW remArkS ON eUrOpeAN SecUrity iN tHe cONtext Of tHe eU member StAteS’ DefeNce expeNDitUreS

Rafał Willa*

* Uniwersytet Mikołaja Kopernika wToruniu, Wydział Politologii iStudiów Międzynarodowych�

— AbstrAkt —

Bezpieczeństwo jest dziś słowem-kluczem� Bez jego zagwarantowania nie może być mowy orozwoju społeczno-gospodarczym państw czy organizacji� Bez niego żaden podmiot nie będzie w stanie sprostać pojawiającym się co chwilę wyzwaniom� Ichoć świat ulega dynamicznym przeobrażeniom, to jednak wciąż wcenie jest posiadanie realnej siły izdolności odstraszania potencjalnych nieprzyjaciół� Poprawne lub nawet świetne kontakty gospodarcze nie zastąpią więc sił zbrojnych, silnych przemysłów obronnych czy paktów militarnych� Dlatego państwa Starego Kontynentu, wszystkie bez wyjątku, zdać muszą sobie wreszcie sprawę, że trwające od lat reduko-wanie wydatków wojskowych iwykorzystywanie USA jako gwaranta europejskiego bezpieczeństwa musi się zakończyć� Czas, by Europa wzięła więk-szą odpowiedzialność za siebie iświat� Apotencjał ku temu jest wystarczający�

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, zdolności obronne, przemysł obronny, wydatki na obron-ność, Europa

— AbstrAct —

Security has become the key word nowadays� Without the guarantee of security there is no social or economic development of countries or organisations� Without it no subject will be able to face ongoing challenges� Even though the world is evolving dynamically, it is still essential to have real power and the ability to deter potential enemies� Satisfactory or even excellent economic relations will not replace military power, strong defense industries or military pacts� Therefore, the countries of the Old Continent, without exceptions, must finally realise the fact that decrease in military expanses and treating the USA as aguarantee of European security must come to an end� It is high time Europe took greater responsibility for itself and the world� The potential to achieve this goal is big enough�

Keywords: security, military capabilities, military industry, defence expenditures, Europe

90 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Od wielu już lat potencjał wojskowy Unii Europejskiej iidąca wślad za nim idea wspólnej polityki obronnej jest przedmiotem żywego zainteresowania analityków stosunków międzynarodowych� Wtym kontekście warto tutaj wspomnieć rów-nież ojednej zniedawnych wypowiedzi Przewodniczącego Komisji Europejskiej Jean-Claude’aJuncker’a, który wjednym zwywiadów opowiedział się za utwo-rzeniem wspólnej armii europejskiej� Tym samym podsycił on toczącą się debatę oprzyszłej roli UE wstosunkach międzynarodowych izapewnianiu globalnego bezpieczeństwa (Frontini, 2015)� Niemniej jednak wskazać przyjdzie, że opinie wtej materii są niezwykle zróżnicowane: od entuzjazmu, że militaryzacja UE będzie zwieńczeniem procesów integracji Europejskiej (Howorth, 2000), przez poglądy umiarkowane, że owszem UE zyska wten sposób wojskowy wymiar współpracy, lecz utraci zarazem wizerunek mocarstwa cywilnego (Smith, 2000), do krytycznych, które dowodzą, że takie działania oznaczają regres wprocesach integracyjnych ipostrzeganiu UE na świecie (Manners, 2006)�

Nie da się też ukryć, że przez kilkadziesiąt bez mała lat Europa Zachodnia, ateraz UE licząca już 28 członków, korzystała z„parasola ochronnego” Stanów Zjednoczonych� Państwa europejskie wykorzystywały, by nie rzec – nadużywały stałą obecność wojsk USA na Starym Kontynencie, także do tego, by móc ograni-czać ponoszone nakłady na własną obronność iwten sposób redukować deficyty budżetowe� Kongres USA stworzył nawet termin „jazdy na gapę”, jakże dla Europy pogardliwy, niemniej nie pozbawiony podstaw� Kryzys finansowy lat 2008 – 2010 tylko pogłębił iutrwalił te tendencje� USA zaś, widząc, że centrum wydarzeń glo-balnych przenosi się zobszaru euroatlantyckiego do Azji, tam też kieruje obecnie coraz większą swą uwagę� Dyplomaci amerykańscy od lat nalegają również na powstrzymanie cięć budżetowych wsektorze obronnym państw europejskich, tym samym starając się zachęcić Europę do wzięcia większej odpowiedzialności za swoje, inie tylko, bezpieczeństwo (Barcikowska, 2013)�

pOteNcjAł WOjSkOWy UNijNej eUrOpy

Stany Zjednoczone od lat krytykowały Europę, nie całą oczywiście, za poszu-kiwanie oszczędności budżetowych wsektorze obronności, za przyjmowanie założenia, że można więcej za mniej… Najnowsze dane Sojuszu Północno-atlantyckiego są wtym względzie bardzo niewygodne dla jego europejskiej flanki� Dość bowiem powiedzieć, że oile USA (50,4%) iEuropa (liczona razem

91rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

zKanadą = 49,6%) mają porównywalny PKB wramach Paktu, to jednak na Stany Zjednoczone przypada aż 72,2% skumulowanych wydatków na obronność całego Sojuszu� Proporcje te więc są mocno zaburzone, wstydliwe dla Europy iirytujące dla przyjaciół zza oceanu� Choć więc te dane nie do końca są porównywalne, to jednak świadczą otym, że problem jest inależy poczynić znaczne wysiłki mające na celu lepsze zbilansowanie potencjałów wszystkich partnerów wramach Sojuszu (NATO, 2016)�

Jak stwierdził Andrzej Gałganek (2011), „wstosunkach międzynarodowych technologia jest jednym znajważniejszych czynników wpływających na ich prze-bieg� Wwielkich historycznych narracjach technologia, aszczególnie technologia militarna, zajmuje często centralne miejsce” (s�19)� Stąd przyjrzeć się wypada potencjałowi, jakim dysponują państwa członkowskie Unii Europejskiej wzakre-sie wojskowości� Jak przedstawia się więc skumulowany potencjał militarny państw Unii Europejskiej? Jak wypada on na tle głównego sojusznika ijedynego obecnie mocarstwa światowego, czyli Stanów Zjednoczonych? Wreszcie jakie wskaźniki mają tu szczególne znaczenie? Wydaje się, iż kluczowe znaczenie będą mieć tutaj takie czynniki, jak liczebność wojsk, ich mobilność, nakłady na obronność, nakłady per capita, rozwój przemysłu zbrojeniowego czy inwestycje BRT (EAO, 2012)� Nie wiedzieć jednak czemu ostatnie tego typu opracowanie autorstwa Europejskiej Agencji Obrony zawiera dane z2011, awięc dość stare, niemniej jednak dobitnie ukazujące różnice finansowe ipotencjałów dzielące atlantyckich sojuszników�

Jeżeli chodzi oliczebność personelu wojskowego, to sumarycznie państwa UE (1,5 mln) wypadają lepiej aniżeli USA (1,4 mln)� Porównanie liczby personelu cywilnego pracującego dla wojska wypada korzystniej dla USA, które zatrudniają ponad 800 tys� ludzi, apaństwa UE nieco ponad 370 tys� Zauważalny jest jednak spadek liczby personelu wojskowego icywilnego wpaństwach UE, natomiast USA wobu tych kategoriach wskaźniki mają, generalnie, tendencję wzrostową� Teoretycznie więc Europa nie ma czego się wstydzić wtym względzie, bowiem na tle swego sojusznika wypada dobrze, aliczniejszą armię posiadają zapewne tylko Chiny� Jednakże na współczesnym polu walki to nie liczba żołnierzy decyduje owyniku starcia, lecz ich wyszkolenie, mobilność iuzbrojenie� Wtej kwestii USA zdecydowanie przewyższają wszystkie państwa UE razem wzięte1�

1 Od czasu zakończenia II wojny światowej USA zredukowały personel wojskowy ook� 35% (Europa ook� 40%), pozostawiając na dotychczasowym poziomie (oile nie większym) nakłady na sprzęt wojskowy, dzięki czemu ich armia stała się szczuplejsza, acz lepiej dopasowana do potrzeb

92 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Redukcja potencjału liczbowego warmiach państw UE wynika, wgłównej mierze, zchęci posiadania armii mniej licznej, za to zawodowej, lepiej wyszko-lonej i zdolnej do szybkiego reagowania� Przynajmniej w teorii, oficjalnie; nieoficjalnie natomiast szuka się oszczędności� Zaobserwować można również stopniowe odchodzenie od poboru, m�in� wPolsce, lecz proces ten wEuropie przebiega bardzo wolno� Powoduje to, wkonsekwencji, że liczebność armii państw UE jest nadal nieproporcjonalnie duża, aprzy tym są one mniej sprawne aniżeli armie zawodowe� Poborowi stanowią już jednak zdecydowaną mniejszość wsiłach zbrojnych państw UE należących do NATO�

Gdy przyjrzeć się wydatkom ponoszonym na cele wojskowe, wtym utrzy-manie armii, zakup nowego uzbrojenia czy badania nad nowymi technologiami wojskowymi, okaże się, że państwa UE pozostają bardzo daleko wtyle za Stanami Zjednoczonymi� Dość powiedzieć, że w2011 roku USA wydały na obronność około 503 mld euro, aich wszyscy europejscy sojusznicy „zaledwie” 193 mld euro2� Widać to również doskonale po porównaniu procentowych nakładów na obronność, bowiem USA wydały rocznie ponad 4,6% swojego PKB na ten cel, zaś państwa UE średnio zaledwie 1,5% PKB�Co więcej, wUSA wydatki na obron-ność stanowiły ponad 11% wydatków rządowych, apo drugiej stronie Atlantyku niewiele ponad 3%� Ze wskaźnikiem 1610 euro per capita są Stany Zjednoczone absolutnym światowym liderem wydatków na obronność, wyprzedzając państwa UE ponad czterokrotnie (niespełna 400 euro)� Mając te liczby na uwadze, stwier-dzić przyjdzie, iż nie ma obecnie szans na to, by państwa UE nadrabiały dzielący je dystans technologii obronnej wstosunku do USA�Więcej, ten dystans stale się powiększa, powodując tym samym jeszcze większe uzależnienie państw UE od „parasola ochronnego” USA�

Warto także zastanowić się, jak suche liczby budżetowe przekładają się na siłę iznaczenie pojedynczego żołnierza� USA wypadają wtym względzie, znów nie może być mowy ozaskoczeniu, dużo korzystniej� Wskaźnik ten wynosił bowiem ponad 350 tys� euro, podczas gdy wUE nieco ponad 124 tys� euro� Mając również na względzie skuteczność żołnierza na polu walki, ważnym wskaźnikiem są inwestycje BRT przypadające na pojedynczego żołnierza� USA zdystansowały

polityki zagranicznej państwa, bardziej elastyczna, mobilna izdolna do przemieszczania wdowolny zakątek świata, czego nie da się powiedzieć ozasobach europejskich, zniewielkim wyjątkiem Francji iWielkiej Brytanii (Huxham, Rempling, 2013)�

2 Wskaźnik ten wEuropie nadal maleje – w2012 roku wyniósł już tylko 190 mld euro� Małym przełomem okazał się być dopiero rok 2015, znakładami ok 200 mld euro�

93rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

państwa Europy ponad czterokrotnie, znakładami wwysokości ponad 100 tys� euro, aśrednia europejska wyniosła skromne 24 tys� euro3�

Narastająca nierównowaga potencjałów militarnych państw członkowskich UE iUSA wynika również znieefektywnego sposobu funkcjonowania europej-skiego przemysłu zbrojeniowego (AMCHAM; Bigo, Jeandesboz, 2010)� Mimo swego znaczącego potencjału działania mające na celu jego synchronizację ikoordynację nie przynoszą pożądanego efektu� Pojedyncze wspólne programy badawcze, wspólne projekty zbrojeniowe, ułatwienia wtransferze nowoczesnych technologii czy koprodukcja są tylko wyjątkami potwierdzającymi regułę� Ajest nią rozdrobnienie irywalizacja między poszczególnymi państwami członkow-skimi UE – przemysł zbrojeniowy ma bowiem olbrzymie znaczenie gospodarcze ipolityczne, co praktycznie uniemożliwia objęcie go Jednolitym Rynkiem� Ważniejsze są partykularne interesy państw aniżeli możliwość przyczynienia się do wzmocnienia pozycji militarnej UE jako odrębnego bytu prawnomię-dzynarodowego4�

Nie jest jednak wyłącznie tak, że europejskie koncerny zbrojeniowe przez swe rozdrobnienie czy protekcjonistyczne praktyki stosowane przez władze poszczególnych państw mają marginalne znaczenie wglobalnym obrocie sprzę-tem wojskowym� Wręcz przeciwnie, mimo oczywistych trudności iproblemów europejskiego rynku wostatnich latach wpierwszej dziesiątce największych eksporterów broni na świecie znajduje się aż 6 państw członkowskich UE�Ran-king największych firm zbrojeniowych świata także zdominowany jest przez firmy zobszaru euroatlantyckiego, awpierwszej dziesiątce magazyn „Defence News” umieścił 3 koncerny zEuropy i7 zUSA�Państwa ifirmy europejskie mają bowiem tę przewagę nad rywalami zpaństw trzecich, że są wposiadaniu bogatej izróżnicowanej listy produktów, dysponują wiedzą ekspercką, umiejętnościami poszukiwania nowych nisz na rynku, doświadczeniem we współpracy wielo-narodowej czy potrafią kooperować zsektorem cywilnym (Wiśniewski, 2012)�

3 Wtych kategoriach wEuropie wyróżniają się Francja, Wielka Brytania iNiemcy; klasę średnią zaś stanowią Włochy, Holandia, Polska, Hiszpania iSzwecja� Wpozostałych państwach członkowskich UE przedstawiane wskaźniki są bardzo niewielkie (EAO, 2014b)�

4 Podstawowymi czynnikami wpływającymi na obniżenie znaczenia Wspólnej Polityki Bezpie-czeństwa iObrony (WPBiO), oprócz braku woli politycznej, są: niewielka mobilność wojsk (zaledwie 10 – 15% żołnierzy państw UE można szybko przerzucić wdowolny region świata), dublowanie struktur, nadal istniejący pobór do wojska, luki technologiczne (Margaras, 2010)�

94 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Tabela 1. porównanie nakładów na obronność Ue i USA (2011 rok*)

Wydatki na obronność

2010 2011 Zmiana procentowa wlatach 2010 – 2011

UE USA UE USA UE USA

Jako % PKB 1,61% 4,77% 1,55% 4,66% -3,4% -2,3%

Jako % całkowi-tych wydatków budżetowych

3,20% 11,23% 3,17% 11,18% -0,9% -0,4%

Per capita 390 euro 1676 euro 387 euro 1610 euro -0,7% -3,9

ŁĄCZNIE 194 mld euro

520 mld euro

193 mld euro

503 mld euro -0,5% -3,3%

Personel2010 2011 zmiana 2010 – 2011 w%

UE USA UE USA UE USA

Personel wojskowy 1620 188 1430 985 1551 038 1425 113 -4,3% -0,4%

Personel cywilny 389 719 777 844 374 427 807 162 -3,9% 3,8%

Wydatki na pojedyn-czego żołnierza

119455 euro

363166 euro

124133 euro

352606 euro 3,9% -2,9%

Inwestycje wpojedynczego

żołnierza (zamówie-nia na sprzęt oraz badania irozwój technologiczny)

26458 euro 110998 euro

23829 euro

102264 euro -9,9% -7,9%

* brak nowszych danych�

Źródło: Europejska Agencja Obrony� (2013)� Europe and United States Defence Expenditures 2011, Bruksela, s�4 i13�

Kilka słów atencji poświęcić wtym miejscu wypada również kwestii róż-nych stanowisk państw członkowskich UE względem budowania militarnych zdolności organizacji� Wwiększości państw unijnych nadal dominuje pogląd, iż militaryzacja organizacji nie spowoduje, wdającej się przewidzieć przyszłości, przekształcenia struktur europejskich wpotęgę wojskową� Powyższe uwagi dobit-nie świadczą również otym, że jakiekolwiek porównania potencjału wojskowego UE (czy też nawet sumy potencjału państw członkowskich) zmożliwościami Stanów Zjednoczonych są dla niej wielce niekorzystne� Wynika to zjednej strony zfaktu, iż mamy do czynienia ze strukturą międzyrządową, pozbawioną statusu państwa czy choćby sojuszu wojskowego ani (jak się wydaje) niezmierzającą

95rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

nawet wtę stronę� Zdrugiej natomiast mamy państwo, mocarstwo, militarnie niemające żadnej konkurencji whistorii świata�

Zasadne jest zatem tutaj pytanie osens ewentualnego przekształcania UE wrealną siłę militarną, która byłaby konkurencyjna wobec NATO izdolna do samodzielnego działania� Wszak 22 państwa członkowskie UE należą również do NATO, aTraktat zLizbony, gwoli przypomnienia, wyraźnie wskazuje, iż to Sojusz ma wkwestiach obronnych pierwszeństwo działania (art� 42 Traktatu oUE oraz Protokoły nr 10 i11 dołączone do Traktatu oFunkcjonowaniu UE)� Ponadto wczasach redukcji wydatków na obronność wiele państw ztrudem radzi sobie zwypełnianiem swoich zobowiązań względem Sojuszu Północnoatlantyckiego, więc tym bardziej dodatkowe nakłady na tworzenie silnych iniezależnych struktur unijnych wtej materii nie znalazłyby uznania większości społeczeństw europejskich� Próżno również doszukiwać się zgodnego głosu liderów UE na arenie międzynarodowej� Dość powiedzieć, że „wielka trójka”, tj� Francja, Niemcy iWielka Brytania, nie zajęły wspólnego stanowiska np� wkwestii interwencji wIraku (2003), Libii (2011), Mali (2013) iewentualnej interwencji wSyrii (2013)� Owspólnym głosie nie może zatem być mowy�

Tabela 2. Stanowiska francji, Wielkiej brytanii i Niemiec w kwestii zbrojnego zaangażowania w konflikty na świecie

Miejsce Francja Wielka Brytania Niemcy

Irak (2003) Nie Tak Nie

Libia (2011) Tak Tak Nie

Mali (2013) Tak Nie (wsparcie) Nie

Syria (2013 – chęć podjęcia interwencji) Tak Nie Nie

Źródło: Faleg, G� (2013)� The Governance Gap in European Security and Defence, CEPS Policy Brief, nr 310, s�3�

bUDOWANie pOteNcjAłU ObrONNegO pAńStW UNii eUrOpejSkiej – prZycZyNy trUDNOści

Pośród głównych przyczyn utrzymującej się nieefektywności polityk obron-nych państw Starego Kontynentu wskazać przyjdzie permanentny brak zaufania między krajami� Ileż to już razy zdarzało się, że państwa ustalały coś wspólnie,

96 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

apotem kolejno wyłamywały się zpodjętych ustaleń� Ileż to razy byliśmy świadkami konferencji, na których elity rządowe danego państwa coś obiecywały, by potem, po cichu ibez kamer, wycofywać się ze swych zapewnień� Ito nie tylko wsferze obronności, gdzie wiele państw niemal otwarcie nie wywiązuje się ze swoich obowiązków względem UE czy NATO (np� poziom finansowania sektora obronnego), ale także wspólnego rynku, konkurencji czy innych dzie-dzin szczegółowych� Aże obronność to sfera blisko powiązana zsuwerennością iszczególnego zaufania społecznego, to ipaństwa bardzo niechętnie podejmują współpracę�

Tutaj rysuje się wyzwanie dla Europejskiej Agencji Obrony, która powinna bardziej zdecydowanie podjąć wyzwanie budowy platformy wzajemnego zaufa-nia państw ipóźniejszego angażowania ich we wspólne projekty iprogramy mili-tarne (Faleg, 2013)� Jest to otyle trudne, że zgodnie zart� 346 ust� 1 lit� b) Traktatu oFunkcjonowaniu UE „każde państwo członkowskie może podejmować środki, jakie uważa za konieczne wcelu ochrony podstawowych interesów jego bez-pieczeństwa, aktóre odnoszą się do produkcji lub handlu bronią, amunicją lub materiałami wojennymi […]”� Stąd pozytywnie ocenić przyjdzie uruchomienie przez Agencję dwóch portali internetowych: w2007 roku EDSIS (Europejski System Informacji oNormach Obronnych) oraz w2011 roku EDSTAR (Europej-ska Baza Rekomendowanych Dokumentów Normalizacji Obronnej)� To dobry punkt wyjścia do stwarzania możliwości współpracy państw unijnych (DeVore, Eisenecker, 2010)�

Zpewnością rok 2008, awięc początek kryzysu finansowego, który tak mocno odcisnął swe piętno na państwach zwłaszcza tzw� „starej” UE, zmuszając je do dokonywania drastycznych oszczędności wwydatkach publicznych, przyczynił się do nie tyle nawet zahamowania, co cofnięcia postępów integracyjnych wsektorze obronnym izaprzestania modernizacji sił zbrojnych� To rygory członkostwa wUE, dotyczące wszczególności długu publicznego czy deficytu budżetowego, anie ponadprzeciętnie wysoki poziom społecznego poczucia bezpieczeństwa czy też pozytywne zmiany geopolityczne wokół granic zewnętrznych UE były czynni-kami wyznaczającymi trendy budżetowe wpaństwach europejskich� Efekt finalny takich poczynań mógł być oczywiście, zgrubsza, tylko jeden – mniej zakupów nowego uzbrojenia, redukcja liczebności armii, zmniejszenie zdolności igotowo-ści bojowej wojsk państw europejskich, zatrzymanie procesów modernizacyjnych ireform mających na celu uczynienie sił bardziej mobilnymi� Wtym wszystkim, mimo wydarzeń na Ukrainie, wPółnocnej Afryce ina Bliskim Wschodzie kwestia dalszego rozwijania WPBiO UE została niemal całkowicie pominięta� Aszkoda…

97rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

Należy również podnieść fakt, iż państwa członkowskie UE mają zdecydo-wanie różne podejście do kwestii ponoszenia wydatków na obronność, atakże co do sposobu wdrażania programów oszczędnościowych� Można rzec, że zintegrowana gospodarczo Europa jest wtej materii podzielona niemal na pół – są państwa, które rokrocznie starają się utrzymywać lub nieznacznie podnosić nakłady budżetowe na obronę, ale iwystępują takie, gdzie zaskakująco łatwo tnie się wbudżecie wszelkie tego typu pozycje5� Taki obrót spraw powoduje oczywi-ste trudności primo wreformowaniu sił zbrojnych, secundo wprzekształcaniu WPBiO wefektywne narzędzie polityki międzynarodowej, wreszcie tertio wspra-wie, oczym była już mowa, podnoszenia poziomu wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi UE�Na ten moment wygląda to bowiem tak, jakby część państw nie dostrzegała wokół siebie żadnych zagrożeń dla bezpieczeństwa, ajeśli nawet, to zdaje się liczyć na pomoc iwsparcie pozostałych członków UE czy NATO�Wszak tak łatwiej przypodobać się wielu wyborcom, jakże przy-zwyczajonym do złudnego poczucia bezpieczeństwa… Jakby nie przyjmując do wiadomości, że działające samodzielnie państwa europejskie, nawet Francja czy Wielka Brytania, nie są już dłużej wstanie samodzielnie odgrywać roli mocarstw na arenie międzynarodowej (Barry, Binnendijk, 2012)�

Tabela 3. kluczowe informacje o kondycji sektora obronnego w państwach członkowskich Ue*

Państwo

Wydatki na obron-ność – zmiana

w% rok do roku 2012 – 2013

Wydatki na obronność – jako

% PKB w2014

Wydatki na obron-ność – wmld euro

2014

Wydatki na obron-ność – per capita

2014 (euro)

Austria -2,0% 0,7% 2,45 289

Belgia -3,8% 1,03% 3,81 341

Bułgaria 8,8% 1,5% 0,58 80

Chorwacja brak danych 1,45% 0,56 132

Cypr -10,3% 1,76% 0,31 280

Czechy -3,3% 1,08% 1,52 145

Dania # # 3,44 809

Estonia 6,3% 1,96% 0,38 290

5 Pojawiają się nawet twierdzenia, zktórymi trudno się nie zgodzić, iż „na obecnym poziomie nakładów na obronność narodowa suwerenność zanika, stając się cieniem samej siebie” (Coelmont, Mattelaer, 2013, s�70)�

98 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Państwo

Wydatki na obron-ność – zmiana

w% rok do roku 2012 – 2013

Wydatki na obronność – jako

% PKB w2014

Wydatki na obron-ność – wmld euro

2014

Wydatki na obron-ność – per capita

2014 (euro)

Finlandia 0,2% 1,47% 2,75 506

Francja 0,7% 1,91% 43,07 652

Grecja -6,5% 1,68% 4,16 377

Hiszpania -12,3% 0,93% 10,34 222

Holandia -4,5% 1,27% 7,74 461

Irlandia -1,1% 0,54% 0,89 195

Litwa 4,5% 0,77% 0,30 102

Luksemburg 5,4% 0,39% 0,18 348

Łotwa 6,5% 0,91% 0,22 112

Malta 4,3% 0,57% 0,04 106

Niemcy 4,0% 1,23% 32,40 402

Polska -0,5% 1,73% 7,78 202

Portugalia 9,5% 1,57% 1,94 185

Rumunia 12,9% 1,3% 2,01 101

Słowacja -8,2% 1,01% 0,76 141

Słowenia -9,7% 1,08% 0,35 171

Szwecja 0,9% 1,12% 5,07 529

Węgry -11,4% 0,93% 0,75 77

Wielka Brytania -3,7% 2,13% 45,77 714

Włochy -2,5% 1,29% 20,59 344

Średnia UE-27 -0,9% 1,45% 7,15 297

* niestety Eurostat nie dysponuje nowszymi danymi statystycznymi� Inne podmioty, które podejmują się gromadzenia podobnych danych, jak chociażby NATO, Bank Światowy, Sztokholmski Międzyna-rodowy Instytut Badań nad Pokojem (SIPRI), także mają szczątkowe jedynie statystyki, aponadto wobliczeniach stosują inną metodologię czy walutę, stąd niemożliwe jest przedstawienie ich tutaj razem wzbiorczej tabeli�

# Dania nie jest członkiem Europejskiej Agencji Obrony, stąd brak danych�

Źródło: Europejska Agencja Obrony� (2015)� National Defence Data 2013 of the 27 EDA Member States, Bruksela, s�5 – 8 i16; Instytut Unii Europejskiej Studiów nad Bezpieczeństwem� (2015)� Year-book of European Security 2015, Paryż, s�70 – 71�

99rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

Ozdolnościach wojskowych, tych posiadanych, ale itych, które chciałoby się osiągnąć, nie należy dyskutować woderwaniu od aktualnych wydarzeń na arenie międzynarodowej (Coelmont, Mattelaer, 2013)� Wprzypadku zinte-growanej Europy wydarzenia mające miejsce wciągu kilku ostatnich lat wjej bezpośrednim sąsiedztwie pozwalają wysnuć twierdzenie, że europejska obrona praktycznie nie istnieje iznajduje się wstanie krytycznym� Anadal pozwalamy sobie na to, i tu kolejna przeszkoda na drodze pogłębiania i racjonalizacji procesów integracyjnych, by niemal każde państwo członkowskie zosobna, wimię interesów narodowych, budowało własne systemy uzbrojenia iróżnego typu sprzęt wojskowy� Nałożone na wydatki militarne ograniczenia budżetowe wyzwoliły, dodatkowo, we władzach państwowych tendencje protekcjonistyczne, mające za zadanie utrzymanie możliwości produkcyjnych krajowych przemy-słów zbrojeniowych� Doszło już więc do takiego stanu, wktórym wEuropie mamy do czynienia zwielokrotnie większą (od 2 do 6 razy, wzależności od typu uzbrojenia6) liczbą projektów iotwartych linii produkcyjnych aniżeli ma to miejsce wUSA (Briani, 2013)� Utrzymywane są więc, sztucznie, zbędne linie produkcyjne, wytwarzane są, de facto, „zbędne technologie” (Liberti, 2011, s�29), co prowadzi, wkonsekwencji, przy zmniejszonych zamówieniach krajowych, do ostrej rywalizacji przedsiębiorstw zbrojeniowych na rynkach pozaeuropejskich ipogłębiania postaw uchylania się od współpracy (PE, 2015)� Takie rozdrobnie-nie, fragmentacja, wskazywane jest, najczęściej, jako „pojedyncza najistotniejsza słabość europejskiego przemysłu zbrojeniowego” (Wiśniewski, 2012, s�102)�

Nie będzie przecież odkrywczym konstatacja, iż państwa europejskie mogłyby zyskać owiele więcej, gdyby wydawały swoje pieniądze wspólnie, tworząc pewną wartość dodaną� Doskonałym na to przykładem są chociażby wspólne projekty naukowo-badawcze wzakresie uzbrojenia, pewna standaryzacja sprzętu pozo-stającego na wyposażeniu armii europejskich czy wreszcie wspólne systemy zamówień wtym zakresie� Wkwestii standaryzacji Komisja Europejska zleciła już w1999 roku, przeprowadzenie badania (tzw� Sussex Study), które potwier-dziło, że takie kroki mogą przyczynić się, wzależności od typu uzbrojenia, do zmniejszenia kosztów produkcji nawet o50% (Fiott, 2014)� Owspólnych zakupach sprzętu wojskowego mówi się zkolei, że „dla większości państw jest to, jeśli nie doskonała opcja, to przynajmniej akceptowalny kompromis między

6 Dla przykładu w2013 roku USA posiadały 3 typy samolotów-tankowców (tankowanie wpo-wietrzu) imiały na stanie 550 sztuk; państwa europejskie dysponowały 10 typami takich samolotów, afizycznie użytkowały raptem 42�

100 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

brakiem możliwości krajowych wzakresie rozwijania programów zbrojeniowych aproduktami dostępnymi już na rynku, najczęściej produkcji amerykańskiej” (Heuninckx, 2008, s�145)�

Wszystkie wskazane powyżej czynniki powodują postępującą erozję znacze-nia isiły państw europejskich wświecie (Faleg, Giovannini, 2012)� Podjęcie zaś przez państwa członkowskie wspólnych działań wymaga ibędzie wymagać deter-minacji, politycznej woli, anade wszystko dalekosiężnej wizji celu, do którego powinna Europa zmierzać� Konieczne będą też trudne iniepopularne politycznie decyzje, ponieważ „stawką jest zdolność UE (jako całości ijako poszczególnych państw – R�W�) do zagwarantowania sobie bezpieczeństwa” (Briani, 2013, s�6)�

SZcZyt rADy eUrOpejSkiej W grUDNiU 2013 rOkU

Pierwszym symptomem świadczącym oistnieniu politycznej woli państw człon-kowskich UE idostrzeganiu przez nie potrzeby dokonania pewnych przesunięć akcentów iprzewartościowań wramach polityki obronnej była chęć podjęcia dyskusji na ten temat� Preludium do rozmów na najwyższym szczeblu był przygotowany przez Komisję Europejską wlipcu 2013 roku komunikat Wkie-runku bardziej konkurencyjnego iwydajnego sektora obronności ibezpieczeństwa (COM/2013/0542 final), wktórym podkreślano m�in� znaczenie tego sektora dla wzrostu gospodarczego� Co więcej, przedstawiono wnim zarys pomysłów mających docelowo przyczynić się wyeliminowania problemów wwewnątrzu-nijnym handlu sprzętem wojskowym oraz wsparcia europejskich koncernów zbrojeniowych (O’Donnell, 2013)�

Przez wiele lat jedynie mówiło się otym, że należy przygotować specjalny szczyt przywódców integrujących się państw europejskich dotyczący zreformo-wania WPBiO, by stała się ona narzędziem efektywniejszym iskuteczniejszym� Wysoka Przedstawiciel Unii ds� Zagranicznych iPolityki Bezpieczeństwa Cathe-rine Ashton, we współpracy zpodległymi jej służbami iEuropejską Agencją Obrony, przygotowała na to spotkanie specjalny raport wskazujący kluczowe problemy iwyzwania stojące przed WPBiO�Kontekst geopolityczny także nie pozostał bez wpływu na przebieg obrad (np� Ukraina, Syria)� Podkreślono konieczność zapewnienia pokoju obywatelom UE, spokoju na jej granicach zewnętrznych, nade wszystko zaś wzmocnienia zdolności wojskowych UE oraz konieczność wzmocnienia konkurencyjności iinnowacyjności europejskiego sektora technologicznego wzakresie uzbrojenia (Fiott, 2013)� Ichoć oczekiwa-

101rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

nia opinii publicznej iekspertów były większe, wszak nie pokuszono się nawet owskazanie oczekiwanej przyszłej militarnej roli UE jako aktora wsektorze bezpieczeństwa międzynarodowego, to jednak szczyt nie zakończył się kom-pletnym fiaskiem (Biscop, Coelmont, 2012; Blockmans, Faleg, 2015)� Podjęto bowiem wówczas kilka decyzji technicznych7, acz je także należy uznać za niewielką kroplę wmorzu potrzeb� Nakazano także Wysokiej Przedstawiciel rozpoczęcie prac analitycznych dotyczących zmian zachodzących wśrodowisku międzynarodowym izwiązanych ztym nowych wyzwań dla bezpieczeństwa UE, mających zaowocować w2016 roku wpostaci aktualizacji bądź przygotowania zupełnie nowej Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa� Jak wskazuje bowiem Thierry Tardy, „tocząca się debata nie dotyczy już tego, czy UE jest podmiotem bezpieczeństwa, lecz jakim (podmiotem – R�W�) się ona stała ijak istotnym globalnie jest” (Tardy, 2015, s�34)�

SZcZyt NAtO W NeWpOrt W 2014 rOkU

Drugą przesłanką świadczącą owiększym zrozumieniu integrującej się Europy dla kwestii obronności inakładów na nią ponoszonych jako czynnika absolutnie koniecznego dla zwiększania bezpieczeństwa, zwłaszcza wświetle niestabilności Afryki Północnej, konfliktów na Bliskim Wschodzie oraz na Ukrainie, atakże zamachów terrorystycznych wParyżu, był konsensus przyjęty podczas szczytu NATO wNewport w2014 roku� Sojusznicy zgodzili się wówczas nie tylko zaprze-stać dalszego obniżania nakładów na obronność iłatania tym samym rosnących deficytów budżetowych, lecz przede wszystkim przystali na to, by każdy znich osiągnął, docelowo, poziom nakładów na obronność równy 2% PKB rocznie� Co więcej, przyjęto także regułę, by minimum 20% ztych środków alokowano na zakup nowoczesnego sprzętu, uzbrojenia ispożytkowywano na badanie irozwój technologii wtym zakresie� Oczywiście stać się to ma nie od razu, awciągu dekady, niemniej pierwsze dane spływające do siedziby Sojuszu zresortów obrony państw członkowskich są optymistyczne ipozwalają wierzyć, że tak się faktycznie stanie (de France, 2016; Fryc, 2015; SIPRI, 2015; Techau, 2015)�

7 Europejska Agencja Obrony otrzymała wsparcie m�in� na realizację czterech programów: Zdalnie sterowane Systemy Lotnicze (Remotely Piloted Aircraft Systems), Tankowanie wpowietrzu (Air-to-Air Refuelling), Komunikacja satelitarna (Satellite Communications) iCyber Obrona (Cyber Defence) (EAO, 2014a)�

102 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Koniecznie należy sobie uświadomić, że samo spełnienie przez sojuszników zobowiązań dotyczących poziomu nakładów budżetowych na obronność oraz ich struktury nie stanowi, samo wsobie, gwarancji bezpieczeństwa państw� Wystarczy bowiem, że trzeba będzie przeznaczyć większe środki na uposażenia wojskowych – awięc nakłady na wojsko wzrosną – co wcale nie przełoży się na zwiększanie zdolności operacyjnych, mobilności, wyszkolenia czy wyposażenia sił zbrojnych� Nie ma też przecież absolutnej pewności, że wrazie wystąpienia takiej konieczności wszystkie państwa, zachowując proporcje, solidarnie wywiążą się zzobowiązania udzielenia pomocy�

Trzeba także pamiętać, by państwa koordynowały wramach Sojuszu podej-mowane przez siebie działania względem własnych sił zbrojnych� Kwestia ta również pojawiła się wNewport� Nie powinno bowiem dochodzić do sytuacji osłabiania sprawności Paktu przez nieskoordynowane redukcje poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, jednostek czy typów uzbrojenia wkilku bądź kilkunastu państwach członkowskich jednocześnie� Efekt wizerunkowy tego typu zmian jest nie do przecenienia, bowiem już dziś europejska flanka Sojuszu postrzegana jest przez strony trzecie jako dalece nieskuteczna iniezaradna (np� operacja wLibii) (Mölling, 2012)� Dalej, postulowane zmiany, wzwiązku zniewystarczającymi budżetami obronnymi, takie jak chociażby zamiana rotacyjnej na stałą obecność sił NATO na jego wschodnich rubieżach, napotykają na silny opór niektórych państw� Atego typu kroki idecyzje, podawane do wiadomości publicznej, są pilnie śledzone przez państwa iinne podmioty żywo zainteresowane dalszym osłabianiem siły iznaczenia państw NATO iUE wświecie (Fryc, 2015)�

UWAgi pODSUmOWUjące

Jak stwierdził Stanisław Koziej, „Europa stoi przed poważnymi wyzwaniami politycznymi, gospodarczymi ispołecznymi, zktórymi musi sobie radzić� Pod-stawowym warunkiem skutecznego im sprostania jest bezpieczeństwo” (Koziej, 2011, s�19� Podobnie: Emmerson, 2008; Karwat, 2011)� Co zaskakujące to fakt, że wielu polityków idyplomatów głęboko wierzy(ło), iż dobra lub bardzo dobra współpraca gospodarcza ihandlowa państw trzecich zEuropą automatycznie pociągnie za sobą stabilizację, pokój ipostępowanie na arenie międzynarodowej zgodne zduch*em europejskich wartości� Jeśli nawet nie od razu, to wdającej się przewidzieć perspektywie czasowej� Nic bardziej mylnego� Siła, militarna zwłasz-cza, pozostaje wdalszym ciągu realną walutą, nie tylko wbezpośrednim sąsiedz-

103rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

twie UE�Stąd też płynie jeden – jak się wydaje – wniosek: choć stale na znaczeniu zyskują zagrożenia niemilitarne (np� migracje) czy asymetryczne (np� terroryzm), to jednak państwa Starego Kontynentu nie powinny, ba – nie mogą zapominać otradycyjnych źródłach zagrożeń, czego najbardziej aktualnym przykładem są konflikty na Ukrainie, wSyrii iwIraku (Popowski, 2014)8� Oile bowiem NATO iUSA potrafiły zareagować na te wydarzenia, to jednak UE ponownie tutaj zawiodła� Dlatego tak bardzo potrzeba dziś, celem uniknięcia poważnych problemów wprzyszłości, drogowskazu wpostaci nowej/zaktualizowanej stra-tegii bezpieczeństwa Unii oraz konkretnych działań wpostaci wyższych, racjo-nalnych, efektywnych iskoordynowanych nakładów na obronność iwspólne projekty zbrojeniowe państw Starego Kontynentu (Koziej, Formuszewicz, 2014)9� Potencjał zbrojeniowy jest, możliwości isposobności nawiązania współpracy coraz częściej pojawiają się� Wydaje się, że jest także ku temu coraz większa wola polityczna� Miejmy więc nadzieję, że prędzej czy później, dla naszego własnego bezpieczeństwa, dystans dzielący potencjał obronny Europy od USA zacznie stopniowo topnieć�

BiBliografia:

Barcikowska, A� (20130� Military capabilities and interoperability� W: E�Gross, A�Menon (red�), CSDP – between internal constraints and external challenges (s�35)� Paryż: Instytut UE Studiów nad Bezpieczeństwem�

Barry, Ch�, Binnendijk, H� (2012)� Widening Gaps in U�S�and European Defense Capa-bilities and Cooperation, Transatlantic Current, nr 6, s�1 – 5 i10 – 12�

Bigo, D�, Jeandesboz, J� (2010)� The EU and the European Security Industry: Questioning the ‘Public-Private Dialogue’, INEX Policy Brief, nr 5, s�1 – 7�

Biscop, S�, Coelmont, J� (2012)� Military Capabilities: From Pooling & Sharing to aPermanent and Structured Approach, Egmont Security Policy Brief, nr 37, s�1 – 4�

Blockmans, S�, Faleg, G� (2015)� More Union in European Defence� Pobrane z: https://www�ceps�eu/system/files/TFonEuropeanDefence�pdf, s�3 – 5�

8 Roman Kuźniar (2014) pokusił się tu oniezwykle dosadną opinię: „Wjak dużym stopniu po-tiomkinowską wsią stała się WPBiO, można było się przekonać wkontekście kryzysu na Ukrainie, akonkretnie agresji Rosji na Ukrainę� Ani przez moment to […] wydarzenie nie zostało potraktowane przez UE jako problem bezpieczeństwa iobrony” (s�43)�

9 Pojawiają się jednak igłosy nawołujące do dalszych ijeszcze głębszych cięć wydatków na obronność, traktujące takie zachowania jako pozytywne (Slijper, 2013)�

104 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Briani, V� (2013)� Armaments Duplication in Europe: Aquantitative assessment, CEPS Policy Brief, nr 297, s�3 – 4�

Coelmont, J�, Mattelaer, A� (2013)� Capability Development: The Times They Are a-Changin’� W: S�Biscop, D�Fiott (red�), The State of Defence in Europe: State of Emergency?, Bruksela: Egmont Institute, s�70�

de France, O� (2016)� Defence spending in Europe in 2016� W: A�Marrone, O� de France, D�Fattibene (red�), Defence Budgets and Cooperation in Europe: Developments, Trends and Drivers (s�8 – 19)� Rzym: Instytut Spraw Międzynarodowych�

DeVore, M�, Eisenecker, S�(2010)� The Three Ages of Armaments Collaboration: Deter-minants of Organizational Success and Failure� Pobrane z: http://www�eisa-net�org/be-bruga/eisa/files/events/stockholm/The%20Three%20Ages%20of%20%20Collaboration%20SGIR�pdf, s�12�

Emerson, M� (2008)� The Struggle for aCivilised Wider European Order� Elements for European Security Strategy, CEPS Working Document, nr 307, s�26�

Europejska Agencja Obrony� (2012)� Europe and United States Defence Expenditure in 2010, Bruksela, s�4 i13�

Europejska Agencja Obrony� (2013)� Europe and United States Defence Expenditures 2011, Bruksela, s�4 i13�

Europejska Agencja Obrony� (2014a)� Annual Report 2013, Bruksela, s�8 – 15�Europejska Agencja Obrony� (2014b)� National Defence Data 2012 of the EDA partici-

pating Member States, Bruksela, s�13 i19�Europejska Agencja Obrony� (2015)� National Defence Data 2013 of the 27 EDA Member

States, Bruksela, s�5 – 8 i16�Faleg, G� (2013)� The Governance Gap in European Security and Defence, CEPS Policy

Brief, nr 310, s�6 – 7�Faleg, G�, Giovannini, A� (2012)� The EU between Pooling & Sharing and Smart Defence�

Making avirtue of necessity, CEPS Commentary, s�3 i22�Fiott, D� (2013)� The European Defence Technological and Industrial Base: Five

Suggestions� W: S�Biscop, D�Fiott (red�), The State of Defence in Europe: State of Emergency? (s�73)� Bruksela: Egmont Institute�

Fiott, D� (2014)� One size to fit all? Setting standards for European defence, EU ISS Brief Issue, nr 13, s�1�

Frontini, A� (2015)� Federalist rhetoric or political tactics? The what, where, who, when and why of Juncker’s call for acommon European army, EPC Commentary, s�2�

Fryc, M� (2015)� Strategiczne konsekwencje cięć wwydatkach obronnych państw członkowskich NATO, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 35, s�52 – 60�

Gałganek, A� (2011)� Maszyny wojny� Technologia militarna w‘społecznej’ historii stosunków międzynarodowych, Przegląd Strategiczny, nr 2, s�19�

Heuninckx, B� (2008)� APrimer to Collaborative Defence Procurement in Europe: Troubles, Achievements and Prospects, Public Procurement Law Review, vol. 17 (nr 3), s�145�

Howorth, J� (2000)� European Integration and Defence: the Ultimate Challenge?, Chaillot Papers, nr 43, s�1 – 97�

105rafał Willa: Kilka uwag o europejskim bezpieczeństwie

Huxham, Q�, Rempling, D�H�C� (2013)� The Start-Up Fund – An Elegant Treaty Mecha-nism for Sustaining Defence Capabilities, Egmont Security Policy Brief, nr 48, s�2�

Instytut Unii Europejskiej Studiów nad Bezpieczeństwem� (2015)� Yearbook of European Security 2015, Paryż, s�70 – 71�

Karwat, J� (2011)� Problemy bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Przegląd Strategiczny, nr 1, s�75�

Koziej, S�(2011)� Potrzeba nowelizacji strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 20, s�19�

Koziej, S�, Formuszewicz, R� (2014)� Opotrzebie nowej strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 32, s�30�

Kuźniar, R� (2014)� Wzlot iupadek Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa iObrony, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 32, s�43�

Liberti, F� (2011)� Defence spending in Europe: Can we do better without spending more?, Notre Europe Policy Paper, nr 46, s�29�

Manners, I� (2006)� Normative power Europe reconsidered: beyond the crossroads, Journal of European Public Policy, vol. 13 (nr 2), s�182 – 199�

Margaras, V� (2010)� Common Security and Defence Policy and the Lisbon Treaty Fudge: no common strategic culture, no major progress, EPIN Working Paper, nr 28, s�7 – 8�

Mölling, Ch� (2012)� Trends within the European Union� W: C�M� O’Donnell (red�), The Implications of Military Spending Cuts for NATO’s Largest Members (s�6)� Waszyngton: Brookings�

NATO� (2016)� The Secretary General’s Annual Report 2015, Bruksela, s�26�O’Donnell, C�M� (2013)� Industry� W: E�Gross, A�Menon (red�), CSDP – between

internal constraints and external challenges (s�25 – 20)� Paryż: Instytut UE Studiów nad Bezpieczeństwem�

Parlament Europejski (PE)� (2015)� The extra EU defence exports’effects on European armaments cooperation� Pobrane z: http://www�europarl�europa�eu/RegData/etudes/STUD/2015/549043/EXPO_STU%282015%29549043_EN�pdf, s�7�

Popowski, M� (2014)� Transatlantyckie struktury bezpieczeństwa wobliczu kryzysu ukraińskiego, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 32, s�104�

Przedstawicielstwo Amerykańskiej Izby Handlowej przy Unii Europejskiej (AMCHAM)� Security and Defence. Together for European growth� Pobrane z: http://www�amcha-meu�eu/sites/default/files/publications/files/securitydefence�pdf, s�4 – 9�

SIPRI� (2015)� Military spending in Europe in the wake of the Ukraine crisis� Pobrane z: http://www�sipri�org/media/website-photos/milex-media-backgrounder-2015, s�7 – 9�

Slijper, F� (2013)� Guns, debt and corruption. Military spending and the EU crisis� Pobrane z: https://www�tni�org/files/download/eu_milspending_crisis�pdf, s�1 – 20�

Smith, K� (2000)� The End of Civilian Power EU: AWelcome Demise or aCause for Concern?, The International Spectator, vol. 35 (nr 2), s�11 – 28�

Tardy, T� (2015)� CSDP in action� What contribution to international security?, Chaillot Paper, nr 134, s�34�

106 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Techau, J� (2015)� The Politics of 2 Percent. NATO and Security Vacuum in Europe� Pobrane z: http://carnegieendowment�org/files/CP_252_Techau_NATO_Final�pdf, s�3 – 5�

Wiśniewski, R� (2012)� Defence industry in the European Union – challenges and opportunities in times of economic crisis, Przegląd Strategiczny, nr 2, s�96 – 98�

vol� 50/2016, ss� 107–122ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�06

pOlitykA NOrWegii W regiONie DAlekiej półNOcy – kONSekWeNcje DlA UNii eUrOpejSkiej

NOrWAy’S pOlicy iN tHe HigH NOrtH – cONSeqUeNceS fOr tHe eUrOpeAN UNiON

Katarzyna Dośpiał-Borysiak*

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Studiów Międzynarodowych iPolitologicznych�

— AbstrAkt —

Rola Norwegii dla Unii Europejskiej znacznie wzrosła na początku XXI wieku� Po okresie, kiedy kraj postrzegany był jako relatywnie marginalny outsider w zintegrowanej Europie, teraz jest bezpośrednio związany ze wszystkimi procesami zachodzącymi w Brukseli z powodu udziału wEuropejskim Obszarze Gospodarczym� Poten-cjał Norwegii woczach państw członkowskich Unii Europejskiej kształtowany jest przez pryzmat jej potencjału energetycznego� Norwegia stała się wiodącym eksporterem gazu do UE, zpowo-dzeniem konkurującym zFederacją Rosyjską� Ten status zależeć będzie wdużym stopniu od polityki Norwegii na Dalekiej Północy – regionie ocoraz wyraźniejszym znaczeniu strategicznym� Artykuł ma na celu omówienie głównych ról odgrywanych przez Norwegię wkontekście celów ipolityk UE, głównie wdziedzinie energii� Przy-bliża również strategię Norwegii wobec Dalekiej Północy, perspektywy wydobycia wtym regionie ropy igazu oraz regionalną współpracę zRosją�

Słowa kluczowe: Norwegia, Daleka Północ, Unia Europejska, polityka energetyczna

— AbstrAct —

The role of Norway for the European Union increased dramatically in the beginning of the 21st century� After being labeled a relatively marginal outsider in integrated Europe, now it is deeply connected with all processes undertaken by Brussels due to its participation in the Euro-pean Economic Area� Still, Norway’s potential, in the eyes of the EU member states, is shaped by the energy considerations� Norway managed to become the leading exporter of gas to the EU, successfully competing with the Russian Federation� This status will, to a large extent, depend on Norway’s policy in the High North – aregion with ever stronger strategic value� This article aims at discussing the main roles played by Norway in the EU context, mainly in the field of energy� It also gives an insight of the Norwegian High North strategy, perspectives of oil and gas extraction, and regional cooperation with Russia�

Keywords: Norway, High North, European Union, energy policy

108 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

WStĘp

Wokresie zimnowojennych napięć Daleka Północ była traktowana ze szczególną uwagą przez europejskie mocarstwa oraz amerykańskich sojuszników zPaktu Północnoatlantyckiego� Upadek ZSRR, atym samym koniec konfrontacyjnych stosunków na linii Wschód-Zachód osłabiły zainteresowanie regionem, który zyskał miano stabilnego iprzewidywalnego� Na przełomie XX w� iXXI w� pojawiły się jednak nowe wyzwania, związane zzanieczyszczeniem środowiska naturalnego czy atomową spuścizną Półwyspu Kolskiego, niezwykle istotne zperspektywy państw nordyckich, jednak słabo dostrzegane przez szersze fora międzynarodowe� Wnowym milenium katalog problemów uległ rozszerzeniu okwestie istotne dla wszystkich północnych stolic� Postępujący proces ocieplenia klimatu spowodował, zjednej strony zdecydowane zwiększenie możliwości eks-ploatacji węglowodorów, azdrugiej powstanie nowych korytarzy transportowych przez niezamarzające Przejścia Północno-Zachodnie iPółnocno-Wschodnie� Perspektywy uzyskania dostępu do surowców – ocenianych nawet na ponad 20% światowych nieodkrytych zasobów ropy igazu – zintensyfikowały dążenie państw arktycznych do zaznaczenia swojej suwerenności, rodząc wcześniej uśpione napięcia sąsiedzkie iwpływając na zmianę postrzegania regionu (Center for Security Studies in Zurich, 2012)�

Również Unia Europejska jako gracz oglobalnych aspiracjach musiała odpowiedzieć na pytanie, jaka będzie jej rola wregionie arktycznym, gdzie krzyżują się polityczne igospodarcze interesy wielu państw� Wlatach 90� XX w� region nie zajmował uwagi brukselskim technokratom skoncentrowanym na procesach integracyjnych wEuropie Środkowo-Wschodniej iPołudniowej� Przyjęcie do grona członków Szwecji iFinlandii w1995r� wnaturalny sposób zmieniło tę optykę� UE, dzięki fińskiej inicjatywie, rozpoczęła w1999r� realizację Północnego Wymiaru, który obejmował różne formy współpracy regionalnej pomiędzy członkami UE, Rosją iinnymi państwami jak Norwegia czy Islandia (Aalto, Blakkisrud, Smith, 2008, s�1 – 11)� Wramach wymiaru zostało utworzone tzw� okno arktyczne, które było promowane przez dyplomację duńską� Zczasem również instytucje unijne, zaniepokojone dynamiką zmian klimatycznych, zaczęły zabierać głos wkwestiach problemów iwyzwań Arktyki� Uczynił to m� in� Wysoki Przedstawiciel ds� Wspólnej Polityki Zagranicznej iBezpieczeństwa, Komisja Europejska iParlament Europejski, które zdecydowanie podkreślały skalę wyzwań związanych zociepleniem klimatu wregionie (Komisja Europej-ska, 2008; Parlament Europejski, 2008; Solana, 2008)�

109katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

Stopniowo kierunek arktyczny polityki UE został wyodrębniony poza ramy Północnego Wymiaru, asam termin Daleka Północ coraz częściej funkcjonował dla określenia europejskiej części Arktyki, gdzie UE ma największe interesy wkwestii wydobycia surowców (głównie ropy igazu), rozwoju przemysłowego, ochrony środowiska, zmian klimatu, zasobów morskich czy transportu� Wtej sytuacji na znaczeniu zyskały stosunki Wspólnoty zNorwegią, będącą czoło-wym dostawcą gazu dla europejskich konsumentów, państwem należącym do Europejskiego Obszaru Gospodarczego ibezpośrednim sąsiadem Federacji Rosyjskiej� Wybory polityczne iekonomiczne tego państwa wpływają bowiem na obecny iprzyszły stan polityki energetycznej wskali świata oraz na stabilizację geostrategiczną wregionie Dalekiej Północy�

NOrWeSkA kONcepcjA HiGH NORTH

Koncepcja Dalekiej Północy dla większości członków Unii Europejskiej iNor-wegii, choć geograficznie zbieżna, łączy się zodmiennym ładunkiem znaczenio-wym� Wprzypadku Wspólnoty jest to kolejny obszar zainteresowania, następny wektor polityki, wktórym realizowane są interesy strategiczne� Dla Norwegii Daleka Północ to element tkanki narodowej itożsamości, bastion suwerenności (wkontekście Svalbardu) oraz źródło, które pozwoli na utrzymanie dobrobytu obywateli wXXI w� (Łuszczuk, 2013)�

Konceptualizacja norweskiej aktywności wregionie Dalekiej Północy miała swój początek już wlatach 70� XX w� istanowiła odpowiedź na postępujący proces delimitacji granic morskich, wtym stref ekonomicznych oraz wydobycie norweskich węglowodorów na szelfie kontynentalnym� Państwo musiało podjąć szereg kwestii dotyczących rozwoju regionu słabo zaludnionego iznacznie uboższego od innych części kraju� Kwestią kluczową pozostawało zachowanie najwyższych standardów ekologicznych, chroniących przed zanieczyszczeniami, oraz utrzymanie dotychczasowego poziomu rozwoju rybołówstwa, jednej zklu-czowych gałęzi gospodarki, głęboko wpisanej wtradycyjne struktury społeczne� Wwymiarze geograficznym region obejmował „obszary morskie ilądowe, wtym wyspy iarchipelagi, rozciągające się na północ od południowej granicy okręgu Nordland wNorwegii ina wschód od Morza Grenlandzkiego do Morza Barentsa iMorza Peczorskiego” (The Ministry of Foreign Affairs of Norway, 2006, s�13), czyli jednostki administracyjne Norwegii, Szwecji, Finlandii iRosji graniczące zMorzem Barentsa� Początkowo władze używały terminu nordområdene (pol�

110 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Obszary Północy), aby zpoczątkiem XXI w� intencjonalnie akcentować angloję-zyczną wersję High North� Był to celowy zabieg mający na celu zwrócenie uwagi opinii międzynarodowej na szanse iwyzwania regionu, który stał się kluczowy zpunktu widzenia norweskiej polityki�

Jak zauważa R�M�Czarny, współczesne działania Norwegii koncentrują się na trzech, związanych zglobalizacją wyzwaniach: problemach energetycznych, ochronie środowiska izmianach klimatu (Czarny, 2012, s�183 inst�)� Wszyst-kie one łącznie decydują odynamice sytuacji na Dalekiej Północy, wpływając zarówno na żyjących tam obywateli, jak iprzyszły dobrobyt całego narodu� Norweskie pojęcie High North nie służy więc wyłącznie określeniu strategii rządu wokreślonym geograficznie regionie, lecz stanowi, jak twierdził w2010r� minister spraw zagranicznych Norwegii J�Gahr, „pojęcie polityczne, polityczną definicję ambicji” (za Kubka, 2011, s�43) państwa, które chce aktywnie kształto-wać rzeczywistość międzynarodową�

Pierwsze prace służące zdefiniowaniu priorytetów państwa norweskiego wregionie Dalekiej Północy rozpoczęły się wmarcu 2003r�, kiedy konser-watywny rząd N�K�Bondevika powołał komisję ekspertów, których zadanie polegało na identyfikacji zagrożeń iszans, jakie wiążą się ztym regionem� Po licznych debatach ikonsultacjach 15 kwietnia 2005r� przedstawiono raport pt� Szanse izagrożenia na Północy, który stanowił podstawę dla tworzenia komplek-sowej strategii państwa wregionie (St�meld� nr� 30 (2004 – 2005): Muligheter og utfordringer inord, 2005)� Co znamienne, prace nad pracami koncepcyjnymi ikoordynacją polityki północnej przejęło Ministerstwo Spraw Zagranicznych, co świadczyło orandze regionu� Wraz zprzejęciem władzy przez socjaldemo-kratyczny rząd J�Stoltenberga jesienią 2005r� Daleka Północ została uznana za obszar priorytetowy zarówno wpolityce wewnętrznej, jak izagranicznej� Nowy rząd 1 grudnia 2006r� przedstawił dokument programowy pt� Strategia dla Dalekiej Północy (Ministry of Foreign Affairs, 2006), który określał strategiczne cele państwa wregionie Europy Północnej� Strategia wpisywała się wdziałania międzynarodowe Norwegii wramach Rady Arktycznej, Rady Nordyckiej, współ-pracy Morza Barentsa iPółnocnego Wymiaru UE�Już we wstępie stwierdzono, że jednym znajważniejszych priorytetów rządu wnajbliższych latach będzie wykorzystanie możliwości Dalekiej Północy� Jednocześnie jednak wskazano, że potencjał Morza Barentsa jako nowego obszaru wydobycia europejskiego zostanie oceniony pod kątem jego wpływu na klimat iśrodowisko, zgodnie zzasadą zrównoważonego rozwoju� Pozostałe cele strategii zakładały: konty-nuację dobrosąsiedzkich stosunków zFederacją Rosyjską; kontynuację walki

111katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

znielegalnymi połowami izrównoważone zarządzanie zasobami morskimi oraz poprawę warunków życia ludności Dalekiej Północy izabezpieczenie praw ludności tubylczej� Strategia wykraczała, jak stwierdzono, swoim zasięgiem poza ramy wyłącznie polityki zagranicznej czy wewnętrznej idotyczyła elementarnego pytania oumiejętne kontynuowanie odpowiedzialnego zarządzania zasobami, przewidywalne egzekwowanie suwerenności ibliską współpracę zsąsiadami, partnerami isojusznikami� Miała na celu mobilizację dla rozwoju regionu, zajmu-jącego centralne miejsce wpolityce norweskiej, nordyckiej iogólnoeuropejskiej�

W2009r� rząd przedstawił kolejny dokument pt� Nowy budulec na Północy – następny etap strategii rządu na Obszarach Północnych, który odnosił się do głów-nych obszarów zainteresowania rządu norweskiego wkolejnych 10 – 15 latach (Nye byggesteiner inord: Neste trinn i_regjeringens nordområdestrategi, 2009)� Do priorytetów zaliczono: rozwijanie wiedzy wobszarze zmian klimatu iśro-dowiska Dalekiej Północy; poprawę monitorowania, reagowania kryzysowego oraz morskich systemów bezpieczeństwa na morzach północnych; promowanie zrównoważonej eksploatacji ropy igazu ziemnego oraz odnawialnych zasobów morskich; promowanie rozwoju gospodarczego na lądzie; rozwój infrastruktury; ciągłe izdecydowane egzekwowanie suwerennych praw, wzmocnienie współ-pracy transgranicznej; ochronę kultury isposobu życia ludności rdzennej�

Swojego rodzaju podsumowanie działalności rządów socjaldemokratycznych, azarazem plan sięgający do 2030r� stanowiła tzw� biała księga pt� Daleka Północ: wizje istrategie (Meld� St� 7, 2011 – 2012)� Jako główne priorytety rządu, mające charakter stosunkowo otwarty, przyjęto:

− zapewnienie pokoju, stabilności iprzewidywalności;− zapewnienie zintegrowanego, opartego na ekosystemie reżimu zarządza-

nia chroniącego różnorodność biologiczną istanowiącego podstawę dla zrównoważonego wykorzystania zasobów;

− wzmocnienie współpracy międzynarodowej i międzynarodowego porządku prawnego;

− wzmocnienie bazy dla zatrudnienia, tworzenie wartości idobrobytu wcałym kraju za pomocą regionalnego inarodowego wysiłku we współ-pracy zpartnerami zinnych krajów oraz odpowiednimi grupami ludności tubylczej (Meld� St� 7, 2011 – 2012, s�20)�

Generalnie analiza dokumentów strategicznych Norwegii odnoszących się do High North od początku XXI w� skłania do kilku konstatacji� Przede wszystkim, Norwegia widzi region wszerszej perspektywie międzynarodowej jako obszar orosnącym potencjale, ale również wyzwaniach� Władze norweskie zdecydo-

112 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

wanie akcentują centralną rolę organizacji regionalnych, tj� Rada Arktyczna, Euro-Arktyczna Rada Morza Barentsa iRada Nordycka wrozstrzyganiu kwestii istotnych dla regionu� Partnerem szczególnie istotnym zperspektywy interesów norweskich pozostaje jednak Rosja, zktórą Norwegia nawiązała współpracę wszeregu kwestii, takich jak: ochrona środowiska, ludność rdzenna, wymiana naukowa i technologiczna, zasoby morskie (Hoel, 2008), transport morski, kontrola imonitoring granic� Unia Europejska – według założeń strategicznych – pozostaje jednym zkluczowych partnerów, jednak wpierwszej kolejności wymieniane są państwa, zktórymi prowadzony jest dialog energetyczny, jak np�: Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Hiszpania, Polska, Holandia iWłochy, oraz państwa azjatyckie (Chiny, Japonia, Korea Południowa)� Rząd deklaruje jednak chęć zapewnienia bliskiego iszerokiego partnerstwa zUE wkwestiach Dalekiej Północy, gdyż region Morza Barentsa może stać się nową prowincją energetyczną Europy (Kubka, 2014)�

NOrWegiA jAkO cZOłOWy ekSpOrter gAZU DO UNii eUrOpejSkiej

Norwegia od kilku dekad udowadnia, że jest stabilnym iprzewidywalnym part-nerem wkontaktach handlowych zUnią Europejską, co może również rokować wprzypadku przyszłej eksploatacji obszarów północnych� Przede wszystkim jej polityka energetyczna podporządkowana jest długookresowemu celowi two-rzenia narodowego dobrobytu, co chroni ją przed koniunkturalnymi decyzjami służącymi szybkiemu zyskowi� Państwo zdecydowało się na wysoki stopień kontroli wydobycia, jednak równocześnie dopuściło element konkurencji� Sek-tor wydobywczy opiera się na państwowej firmie Statoil, która została w2001r� sprywatyzowana w1/3 (Olsen, 2013, s�643)� Obecnie firma znajduje się wpierw-szej pięćdziesiątce firm międzynarodowych ijest notowana na giełdzie wOslo iwNowym Jorku� Władze państwowe, choć mają wpływ na skład władz firmy, starają się nie interweniować wprzypadku bieżącej działalności iograniczają jej zadania wyłącznie do komercyjnych� Jednocześnie od początku eksploatacji wlatach 70� XX w� zostały dopuszczone międzynarodowe firmy wydobywcze, co znacznie podnosi konkurencyjność cen (The Ministry of Petroleum and Energy, 2000 – 2001)� Sektor gazowy wczerwcu 2001r� został znacząco zdecen-tralizowany� Państwo przestało kierować handlem gazu, adziałający wcześniej

113katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

Komitet Negocjacyjny odpowiedzialny za marketing gazu został rozwiązany� Firmy wydobywcze uzyskały możliwości indywidualnej produkcji, transportu isprzedaży gazu, aproducenci uzyskali status współwłaścicieli rurociągów przesyłowych� Operatorem gazociągów jest należąca do państwa firma Gassco, administrująca równym dla podmiotów komercyjnych dostępem do linii prze-syłowych� Sektor rozwija się nie tylko woparciu oStatoil, ale również politykę podatkową istrategię wkwestii licencji� System podatkowy przystosowywany jest do zmieniających się warunków zarówno wewnętrznych izewnętrznych, jednak przy zachowaniu zasad stabilności iprzewidywalności� Polityka licencjonowania zakładała natomiast stopniowe udostępnianie nowych obszarów, co zapobiega niekontrolowanemu iskokowemu wydobyciu (Olsen, 2013, s�644)�

Dla Unii Europejskiej, uzależnionej w65,2% od zewnętrznych dostaw gazu, Norwegia jest kluczowym eksporterem� W2012r� Norwegia wyprodukowała 115 mld m3 gazu, co dało jej 6 miejsce na świecie po Stanach Zjednoczonych, Federacji Rosyjskiej, Katarze, Iranie, Kanadzie� Jest trzecim światowym ekspor-terem netto gazu (109 mld m3), po Federacji Rosyjskiej (185 mld m3) iKatarze (120 mld m3) iprzed Kanadą (57 mld m3) oraz Algierią (48 mld m3)� Eksport ropy netto w2011r� wyniósł 82 mld ton (10 miejsce), m�in� za Rosją (347 mld ton), Iranem (139 mld ton) iWenezuelą (124 mld ton) (International Energy Agency, 2013, s�23)�

Norwegia wstrukturze importu gazu do UE tradycyjnie zajmowała drugie miejsce po Rosji zudziałem poniżej ¼ wspólnotowego importu, jednak w2012r� i2013r� znalazła się na pierwszym miejscu zudziałem odpowiednio (31,4%) i(23,8%) (Eurostat, 2014)� Nie oznacza to jednak, że Norwegia może przyjąć pozycję szczególnie uprzywilejowaną względem europejskich partnerów� Struk-tura norweskiego eksportu gazu całkowicie opiera się na rynku europejskim: 95% norweskiego gazu trafia na rynki UE, 4% jest transportowane wformie gazu ciekłego do różnych światowych portów i1% to konsumpcja wewnętrzna� Największymi odbiorcami norweskiego gazu w2009r� były Niemcy (26,5%), Wielka Brytania (25%), Francja (14,2%), Holandia (10,7%), Belgia (6,2%), Włochy (5,8%), Hiszpania (3,7%), Czechy (3%), Dania (2,2%), Austria (1,2%)� Państwa pozaeuropejskie (USA iMeksyk) stanowią zaledwie 1% eksportu gazu (Rys� 1) (Norwegian Petroleum Directorate, 2010)� Norwegia, nie mając obecnie alternatywnych możliwości eksportu węglowodorów – poza transportem gazu ciekłego – jest ściśle powiązana zewspólnotowymi konsumentami iwe wzajem-nym interesie leży bliska długookresowa współpraca�

114 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

rysunek 1. eksport norweskiego gazu w 2009 r. (Norwegian petroleum Directorate, 2010, s. 47).

Znaczenie norweskiego gazu dla UE będzie zależało od kształtu przyszłej polityki energetycznej Wspólnoty� Zpewnością kluczowe czynniki to: (1) sytuacja polityczna wEuropie Wschodniej; (2) kształt polityki klimatycznej, m�in� wzrost udziału energii odnawialnej oraz efektywności energetycznej; (3) makrotrendy na rynku energii jak spadek cen węgla oraz niskie ceny uprawnień do emisji; oraz (4) ogólna kondycja gospodarcza Europy iświata, przekładająca się na konsumpcję energii� Powoli krystalizująca się koncepcja „unii energetycznej” zakłada zwiększenie produkcji energii ipoprawę stanu infrastruktury przesy-łowej, dywersyfikację źródeł energii, zwiększenie solidarności energetycznej pomiędzy państwami członkowskimi� Celem unii jest zmniejszenie uzależnienia od zewnętrznych dostaw iinfrastruktury, co dotyczy nie tylko Rosji, ale również Norwegii� Szereg analityków norweskich wskazuje, że nowa polityka europejska może znacząco zmniejszyć eksport norweskiego gazu do Europy, powodując znaczne straty dla gospodarki krajowej� Obecnie już jest zauważalny zasadniczy spadek konsumpcji gazu wEuropie, chociaż nie ma on przełożenia na spadek importu zNorwegii (Eurogas, 2013, s�6)� Ztego też powodu norweskie władze

Niemcy 26,5 %

Wielka Brytania 25%

Francja 14,2%

Holandia 10,7%

Belgia 6,2%

Włochy 5,8%

Hiszpania 3,7 %Czechy 3,0%

Dania 2,2%Austria 1,2%

USA 0,9%Szwajcaria 0,4%

Meksyk 0,1%

115katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

nie widzą powodów do niepokoju� Norwegia jest wymieniana przez unijne instytucje jako stabilny iprzewidywalny dostawca gazu, co wobecnej sytuacji politycznej jest zasadniczym atutem� Unijne próby uniezależnienia się od dostaw mogą mieć pozytywny wpływ na interesy gospodarcze Norwegii, gdyż poszuki-wanie nowych możliwości, np� wkwestii wydobycia gazu łupkowego czy rozwoju infrastruktury, przyczyni się do wzrostu znaczenia gazu wEuropie, co zkolei wpłynie na większy popyt tego surowca od stałych, pewnych dostawców�

Dla utrzymania przez Norwegię pozycji czołowego eksportera gazu do UE niezbędne są jednak intensywne działania na rzecz utrzymania wydobycia co najmniej na obecnym poziomie� Zasoby Morza Północnego iMorza Norwe-skiego wykazują tendencję zniżkową od roku 2002r�, uznawanego za najlepszy od początku eksploatacji (ponad 250 mld� ton ropy igazu) (Norwegian Petro-leum Directorate, 2014, s�13)� Główną dla nich alternatywą pozostają trudno dostępne idrogie weksploracji itransporcie złoża węglowodorów, znajdujące się nadnie Morza Barentsa� Zgodnie zprzewidywaniami Norweskiego Urzędu ds� Ropy (Norwegian Petroleum Directorate, 2014) nieodkryte zasoby norweskiego szelfu wynoszą ok� 3 mld m3, przy czym zasoby Morza Północnego szacowane są na 250 mln m3, zasoby Morza Norweskiego na 475 mln m3, natomiast Morza Barentsa na 765 mln m3 (rys� 2)�

ekSplOAtAcjA SUrOWcóW DAlekiej półNOcy

Norweska ekspansja wydobywcza na północy dopiero rozpoczyna się, mimo że prace badawcze trwają od 30 lat� Wnorweskiej części Morza Barensta od lat 80 XX w� dokonano stosunkowo niewiele odwiertów, poniżej 100, gdy dla porów-nania wnorweskim szelfie kontynentalnym ok� 1000 (Statoil, 2014)� Obecnie działalność wydobywczą prowadzi się głównie wpołudniowej części, natomiast badania przeprowadzone wczęści północnej nie przyniosły satysfakcjonujących rezultatów, powodując nawet spadek zainteresowania międzynarodowych inwe-storów jak ExxonMobil, Shell czy BP�

Od początku eksploatacji na norweskim szelfie w1971r� uruchomiono 91 pól: 60 na Morzu Północnym, 16 na Morzu Norweskim oraz 1 na Morzu Barentsa� Polem tym jest Snøhvit (pol� Królewna Śnieżka) znajdujące się wokolicy Hammerfest� Zostało ono uruchomione w2007r� ijest projektem unikalnym wskali całej Arktyki, ponieważ wydobywany gaz jest bezpośrednio skraplany na polu itransportowany dnem morza� Emisje CO2 wynikające ztego procesu

116 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

wtłaczane są do pustego rezerwuaru� Zakłada się, że ta jedyna instalacja do pro-dukcji płynnego gazu na północ od Koła Polarnego będzie służyła jako przykład dla kolejnych projektów kompresji złóż gazu znajdujących się dalej na północy oraz wwarunkach zalegania lodu bądź występowania lodowców1� Jednocześnie

1 Kolejnymi istotnymi polami mogą stać się Goliat oraz Skrugard iHavis na Morzu Barentsa�

rysunek 2. Nieodkryte zasoby ropy i gazu Norweskiego Szelfu kontynentalnego (Nor-wegian petroleum Directorate, 2014, s. 35).

117katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

należy zauważyć, że zprzyczyn środowiskowych wyłączono zeksploatacji wiele obszarów, np� wregionie Archipelagu Lofotów czy Wyspy Niedźwiedziej� Wobronie unikatowej fauny iflory tych obszarów wypowiedziały się nie tylko organizacje ekologiczne, ale również Kościół Norweski iczęść partii politycznych (Nilsen, 2013)�

Zpewnością przyszła eksploatacja Dalekiej Północy będzie wznacznym stopniu zależała od kondycji Statoil, podstawowego narzędzia norweskiej polityki energetycznej� Obecna polityka firmy zakłada pełne wykorzystanie nowych możliwości, jakie niesie ze sobą topnienie pokrywy lodowej, jednak przy poszanowaniu zasady zrównoważonego rozwoju� Od 2012r� firma potroiła swoje inwestycje wDalekiej Północy z11 mln euro do 33 mln euro iustanowiła odrębną arktyczną jednostkę� Do 2020r� firma planuje wydobycie 1 mln baryłek dziennie znowych odwiertów północnych�

Statoil jest również jednym zgłównych graczy inwestycyjnych wregionie Arktyki� Od lat 90�, kiedy władze państwowe iStatoil podjęły decyzję ointer-nacjonalizacji działań wskali światowej, firma prowadzi badania iodwierty wblisko 40 państwach, wtym jako jedyna firma posiada licencje na odwierty we wszystkich pięciu strefach arktycznych (dzieli je zinnymi firmami: wUSA zConoco-Philips, wKanadzie zChevronem, na Grenlandii zShellem iCain)� WKanadzie ma udziały wdwóch działających polach na wybrzeżach Nowej Fun-landii� W2009r� dokonała własnego odkrycia na polu Mizzen, gdzie dysponuje 65% udziałów (wraz zHusky Energy)� Jednocześnie firma angażuje się za granicą wprojekty budzące poważne kontrowersje środowiskowe� WKanadzie współ-pracuje wbadaniach sejsmicznych oraz przy eksploatacji piasków bitumicznych uznawanej za jeden znajbardziej emisyjnych sposobów pozyskiwania energii oraz zagrożenie dla ludów tubylczych oraz fauny iflory kanadyjskiej Dalekiej Północy� Rodzi to zarzuty stosowania podwójnych standardów wobszarze ochrony środowiska� Państwo norweskie nie pozwala bowiem na niebezpieczne działania na własnym szelfie kontynentalnym np� na odwierty wlodzie iściśle kontroluje licencje przyznawane innym firmom, natomiast winnych rejonach świata pozwala swojej firmie na stosowanie mniej rygorystycznych norm� Władze są również przeciwne wprowadzeniu międzynarodowych standardów wydobycia ropy wArktyce – dotyczy to również propozycji UE wprowadzenia norm zabezpieczeń przeciw wyciekom jeszcze przed uruchomieniem wierceń – traktując je jako ograniczenie własnej suwerenności�

Analizując przyszłą rolę Norwegii dla UE, należy pamiętać, że szacowany udział Norwegii warktycznym wydobyciu węglowodorów wydaje się być ogra-

118 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

niczony, gdyż według szacunków kraj ten posiada zaledwie 4% nieodkrytych zasobów ropy igazu wregionie arktycznym� Liderem wwydobyciu pozostanie zpewnością Rosja (70% nieodkrytych złóż gazu oraz 41% ropy)2, awzwiązku ztym kraj ten również wprzyszłości będzie kluczowym partnerem energetycz-nym dla Unii Europejskiej� Zperspektywy UE osiągnięcie relacji dobrosąsiedz-kich na linii Oslo–Moskwa jest istotne, szczególnie ze względu na bezpieczeństwo dwóch państw członkowskich: Finlandii iSzwecji�

Przez wiele dekad osią niezgody we wzajemnych stosunkach norwesko--rosyjskich był spór dotyczący delimitacji 175 tys� km2 szelfu kontynentalnego na Morzu Barentsa� UE, podobnie jak USA, wolała zachować wtej kwestii zdy-stansowane stanowisko, pozostawiając dyplomacji dwóch państw rozwiązanie konfliktu3� We wrześniu 2010r� zakończył się on podpisaniem porozumienia wMurmańsku, na mocy którego dokonano praktycznie równego podziału sp*rnego terytorium (ang� Treaty between the Kingdom of Norway and the Rus-sian Federation)� Porozumienie umożliwiło rozpoczęcie badań geologicznych, atakże nawiązanie wspólnych projektów wydobywczych� Wydaje się, że miało szersze znaczenie dla dwóch państw: dla Norwegii oznaczało nowe możliwości zabezpieczenia stabilnego poziomu wydobycia pomimo malejących zasobów Morza Północnego� Rosji dawało natomiast poparcie lub przynajmniej neutral-ność Norwegii wobec innych sporów terytorialnych, jakie kraj ten prowadzi wArktyce�

Zperspektywy unijnej kluczowe pozostaje także zaangażowanie technolo-giczne ikapitałowe norweskich przedsiębiorstw wydobywczych wrosyjskiej części Morza Barentsa, gdzie odkryto ok� 50 dużych złóż na kilku polach� Dwu-stronna współpraca4 wkwestii wydobycia rozwija się już od lat 90�, kiedy Statoil

2 Według U�S�Geological Survey – nieodkryte zasoby gazu wArktyce: Rosja (70%), USA 14%, Dania 8%, Kanada 4%, Norwegia 4%; ropy: Rosja 41%, USA 28%, Dania 18%, Kanada 9%, Norwegia 4%� (U�S�Geological Survey, 2008)�

3 Rokowania wtej kwestii trwały od lat 80� XX w� Rosja nie respektowała ochronnej strefy poło-wów wokół Svalbardu, stosowała również sankcje ekonomiczne, jak zakaz importu świeżego łososia�

4 Zpewnością wpolityce norweskiej pojawia się pewien paradoks, zjednej strony państwo konkuruje zRosją wkwestii wydobycia ropy igazu, szczególnie wśród europejskich konsumentów, azdrugiej strony otwarcie promuje rozwój wydobycia uswojego wschodniego sąsiada� Nie powinno to jednak dziwić, biorąc pod uwagę, że „ważne interesy Norwegii są zbieżne (np� narodowe prawo do stanowienia opolityce energetycznej) zinteresami innych państw będących eksporterami ropy igazu (przede wszystkim członkami OPEC), które Norwegia wwielu przypadkach popierała wich dąże-niach do ustabilizowania rynku ropy” (Czarny, 2008, s�142)�

119katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

wraz zfrancuskim przedsiębiorstwem Total zaangażował się wwydobycie zpola Czariaga (na lądzie) (Anker, Brunstad, 2008, s�165 – 169)� WXXI w� najwięk-szym potencjalnym wspólnym projektem jest pole Sztokman opotencjale 3200 mldm3 gazu, czyli dwa do trzech razy większym od możliwości największego norweskiego pola Troll� Strona rosyjska, nie dysponując wystarczającymi moż-liwościami do pełnej eksploatacji wniezmiernie trudnych warunkach zama-rzającego lodu, zmuszona była skorzystać zpomocy inwestorów zewnętrznych� Kluczowe firmy wydobywcze Norwegii, jak Statoil iHydro, miały odpowiedni potencjał inwestycyjny itechnologiczny do prac wekstremalnych warunkach, przy jednoczesnym zachowaniu odpowiednich standardów ekologicznych� Rząd norweski żywotnie zainteresowany ich udziałem winwestycji doprowadził do podpisania umowy zGazpromem w2007r�, na mocy której Statoil uzyskał 24% udziału wpolu (Øverland, 2008, s�137)� Zpowodu przeszkód finansowych itech-nologicznych eksploatacja została jednak przesunięta� Dwustronna współpraca jest jednak kontynuowana iw2012r� Statoil podpisał umowę zRosnieftem, zakładającą prace na Morzu Ochockim�

ZAkOńcZeNie

Generalnie należy założyć, że działania Norwegii wregionie Dalekiej Północy będą miały coraz większe znaczenie dla Unii Europejskiej� Region, dzięki aktyw-ności norweskiej, ma szanse stać się nową „prowincją energetyczną”, która będzie mogła zaspokoić rosnące potrzeby europejskich konsumentów� Norwegowie przyczyniają się do tego zarówno poprzez eksploatację własnego szelfu, jak izaangażowanie finansowe itechnologiczne wrosyjskiej części Morza Barentsa� Jest to szerszy plan władz polegający na rozszerzaniu inwestycyjnego portfolio Statoil wcelu maksymalizacji zysków firmy� Norweskie zaangażowanie powo-duje tym samym przesunięcie rosyjskich działań eksploatacyjnych na północ� Zperspektywy UE współpraca norwesko-rosyjska może być zjawiskiem pozy-tywnym, ponieważ powoduje zwiększenie konkurencji wsektorze wydobywczym inawiązanie dobrosąsiedzkich relacji�

UE nie powinna bowiem postrzegać Norwegii wyłącznie przez pryzmat dostaw ropy igazu� Polityka norweska niesie ze sobą również inne wartości, jak: skonsolidowany system polityczny, dbałość ostandardy ekologiczne zgodnie zzasadą zrównoważonego rozwoju, wysoki poziom rozwoju badań, dbałość o ludy północne, sprawny system zarządzania lokalnego imultilateralizm�

120 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Powodują one, że europejska Daleka Północ staje się regionem stabilnym, prze-widywalnym icoraz prężniej rozwijającym się, co leży wżywotnym interesie UE, narażonej na niestabilne sąsiedztwo na wschodzie ipołudniu kontynentu�

BiBliografia:

Aalto, P�, Blakkisrud, H�, Smith, H� (red�)� (2008)� The New Northern Dimension of the European Neighbourhood. Brussels: Centre for European Policy Studies�

Anker, M�, Brunstad B� (2008)� Foreign Involvement in the Russian Energy Sector: Lessons Learned and Drivers of Change for the Northern Dimension� W: Aalto, P�, Blakkisrud, H�, Smith, H� (red�), The New Northern Dimension of the European Neighbourhood (s�164 – 179)� Brussels: Centre for European Policy Studies�

Center for Security Studies in Zurich (2012)� The Arctic: thaw with conflict potential� Analysis in Security Policy, no. 118. Pobrano z: http://www�css�ethz�ch/publications/pdfs/CSS-Analysis-118-EN�pdf [20�11�2015]�

Czarny, R� (2008)� Państwa regionu nordyckiego wobec problemu bezpieczeństwa energetycznego� W: E�Cziomer (red�), Międzynarodowe bezpieczeństwo energe-tyczne wXXI wieku (s�123 – 196)� Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne�

Czarny, R� (2012)� Energy Security: Position of the Kingdom of Norway in the Energy Balance of the Region� W: R�M�Czarny, R�Kubicki, A�Janowska, R�S�Czarny (red�), Northern Spaces, Contemporary Issues (s�183 – 197). Warszawa-Kielce�

Eurogas (2013)� Statistical Report 2013� Pobrano z: http://www�eurogas�org/uploads/media/Eurogas_Statistical_Report_2013�pdf [20�11�2015]�

Eurostat (2014)� Natural gas consumption statistics� Brussels: European Commission May 2014� Pobrano z: http://epp�eurostat�ec�europa�eu/statistics_explained/index�php/Natural_gas_consumption_statistics [20�11�2015]�

Hoel, A� (2008)� Best practices in fisheries management: Experiences from Norwe-gian–Russian cooperation� W: P�Aalto, H�Blakkisrud, H�Smith (red�), The New Northern Dimension of the European Neighbourhood (s�54 – 70)� Brussels: Centre for European Policy Studies�

International Energy Agency (2013)� Key World Energy Statistics, Paris: IEA�Komisja Europejska (2008)� Unia Europejska aregion arktyczny. Komunikat Komisji do

Rady iParlamentu Europejskiego, Bruksela, dnia 20.11.2008 Kom(2008) 763 wersja ostateczna� Pobrane z: http://eur-lex�europa�eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri-=CELEX:52008DC0763&from=PL [20�11�2015]�

Kubka, A� (2011)� Norweskie interesy wglobalizującym się świecie� Studia Humani-styczno-Społeczne, 5, 33 – 48�

Kubka, A� (2014)� Polityka Norwegii na obszarach północy� Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego, 8, 63 – 76�

Łuszczuk, M� (2013)� “High North” czyli norweska wersja Dalekiej Północy� W: W�Sale-tra, J�Jaskiernia (red�), Dyplomacja wżyciu. Życie wdyplomacji (s�253 – 262)� Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego�

121katarzyna Dośpiał-borysiak: Polityka Norwegii w regionie Dalekiej Północy

Meld� St� 7 (2011 – 2012)� High North. Visions and Strategies, Report to the Storting (white paper)� Pobrano z: https://www�regjeringen�no/contentassets/a0140460a8d04e4ba-9c4af449b5fa06d/en-gb/pdfs/stm201120120007000en_pdfs�pdf [20�11�2015]�

Nilsen, T� (2013)� Norway’s new Government drops Lofoten oil, The Barents Observer, 1 października 2013� Pobrano z: http://barentsobserver�com/en/politics/2013/10/norways-new-government-drops-lofoten-oil-01 – 10 [1�10�2014]�

Norwegian Petroleum Directorate (2010)� Norwegian gas exports Facts 2010� Pobrano z: http://www�npd�no/Global/Engelsk/3%20-%20Publications/Facts/Facts2010/Chapter/Chapter-6�pdf [20�11�2015]�

Norwegian Petroleum Directorate (2014)� The Norwegian Petroleum Sector, Facts 2014� Pobrono z: http://www�npd�no/Global/Engelsk/3-Publications/Facts/Facts2014/Facts_2014_nett_�pdf [20�11�2015]�

Nye byggesteiner inord: Neste trinn iregjeringens nordområdestrategi� (12 marca 2009)� W: Utenriksdeparte-mentet� Pobrano z: http://www�regjeringen�no/nb/dep/ud/dok/rapporter_planer/ planer/2009/nordstrategi_trinn2�html?id=548803 [20�11�2015]�

Olsen, M� (2013)� The future of national oil companies in Russia and how they may improve their global competitiveness� Houston Journal of International Law, Vol. 35:3, 617 – 654�

Øverland, I� (2008)� Natural Gas Projects in the Russian North: Implications for Nor-thern European Cooperation. W: Aalto, P�, Blakkisrud, H�, Smith, H� (red�), The New Northern Dimension of the European Neighbourhood (s�131 – 144)� Brussels: Centre for European Policy Studies�

Parlament Europejski (2008)� Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 paź-dziernika 2008r. wsprawie zarządzania regionem arktycznym� Pobrane z: http://www�europarl�europa�eu/sides/getDoc�do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6--TA-2008 – 0474+0+DOC+XML+V0//PL [20�11�2015]�

Solana, J� (2008)� Zmiany klimatu abezpieczeństwo międzynarodowe. Dokument Wyso-kiego Przedstawiciela iKomisji Europejskiej skierowany do Rady Europejskiej, s113/08 14 marca 2008r. Pobrane z: http://www�consilium�europa�eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/pl/reports/99405�pdf [20�11�2015]�

St� meld� nr� 30 (2004 – 2005)� Muligheter og utfordringer inord� (15 kwietnia 2005)� W: Utenriksdeparte-mentet� Pobrano z: http://www�regjeringen�no/nb/dep/ud/dok/regpubl/stmeld/20042005/stmeld-nr-30 – 2004 – 2005-�html?id=407537 [20�11�2015]�

Statoil (2014)� Extensive Barents Sea experience� Pobrano z: http://www�statoil�com/en/OurOperations/FarNorth/StatoilInArctic/Pages/BarentsSea�aspx [20�11�2015]�

The Ministry of Foreign Affairs (2006)� The Norwegian Government’s High North Strategy� Oslo-Tromsø� Pobrane z: http://www�regjeringen�no/upload/Ud/Vedlegg/strategien�pdf [20�11�2015]�

The Ministry of Petroleum and Energy (2000 – 2001)� Ownership of Statoil and Future management of the SDFI, Storting proposition no 36. Pobrano z: https://www�

122 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

regjeringen�no/contentassets/e53b2dc00e8a4806bbb3cae65b12df99/stprp025�pdf [20�11�2015]�

Treaty between the Kingdom of Norway and the Russian Federation concerning Maritime Delimitation and Cooperation in the Barents Sea and the Arctic Ocean, Murmansk, 15 September 2010� Pobrano z: http://www�regjeringen�no/upload/UD/Vedlegg/Folkerett/avtale_engelsk�pdf [20�11�2015]�

U�S�Geological Survey (2008)� Circum-Arctic Resource Appraisal: Estimates of Undi-scovered Oil and Gas North of the Arctic Circle� USGS Fact Sheet, 3049.

vol� 50/2016, ss� 123–133ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�07

feNOmeN BOKO HARAM . AfrykAńSki kAlifAt ZAgrOżeNiem

DlA beZpiecZeńStWA miĘDZyNArODOWegO

BOKO HARAM pHeNOmeNON. AfricAN cAlipHAte AS A tHreAt

tO iNterNAtiONAl SecUrity

Marta S. Stempień*

* Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny wSiedlcach, Instytut Nauk Społecznych iBezpie-czeństwa�

— AbstrAkt —

Społeczność międzynarodowa jest nieustannie zmuszana do konfrontacji z zagrożeniem ze strony islamskiego terroryzmu wróżnych czę-ściach świata, wtym wwielu częściach Afryki, jak np� wNigerii, gdzie dżihadystowskie powstanie Boko Haram przekształciło się wkonflikt regio-nalny� Wprzeszłości grupa była powszechnie określana jako sekta religijna, obecnie uznaje się ją za organizację terrorystyczną� Pomimo różnic wmetodach działania jest porównywana do Al-Kaidy, Państwa Islamskiego i Talibów� Od marca 2015roku należy do sieci prowincji Państwa Islamskiego, wzwiązku ze złożeniem przysięgi wierności kalifowi Abu Bakrowi Al-Baghdadiemu� Niniejsza publikacja ma na celu przeanalizowanie fenomenu Boko Haram oraz połączenia jej ze zjawiskiem tworzenia samozwańczych kalifatów� Artykuł uwzględnia nigeryjską tożsamość religijną, etniczną iregio-nalną, aby wskazać oddziaływanie Boko Haram na bezpieczeństwo międzynarodowe�

— AbstrAct —

The international community must constantly confront the threat posed by terrorism in various parts of the world, including many parts of Africa, also in Nigeria, where ajihadist insurgency of Boko Haram turned into aregional conflict� In the past, the group was commonly defined as areligious sect, now it is recognized as aterrorist organization� Despite the differences in the meth-ods ofoperation, it is compared to the Al-Qaeda, Islamic State, and Taliban� Since March 2015, it is part of the Islamic State province network, in conjunction with the pledge of allegiance to caliph Abu Bakr Al-Baghdadi� This publication aims to analyze the phenomenon of Boko Haram and its connection to the occurrence of creation of self-appointed Islamic caliphates� It takes into account the religious, ethnic and regional identities to indicate Boko Haram’s impact on international security�

124 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

WprOWADZeNie

Mimo że obecnie fundamentalistyczne grupy terrorystyczne często wykorzystują religię instrumentalnie, to współczesne wydarzenia na arenie międzynarodo-wej, wtym wNigerii, to niewątpliwie szczególnie ważny iciekawy moment whistorii islamu� Całkowicie abstrahując od kwestii terroryzmu, zaangażowanie muzułmanów na arenie politycznej na całym świecie znacząco rośnie, awizja wzrostu roli islamu na arenie międzynarodowej stała się już faktem� Ponadto ponad połowa wyznawców islamu mieszka na muzułmańskim południu, które obejmuje: Afrykę Wschodnią, Afrykę Zachodnią, Bangladesz, Etiopię, Fili-piny, Indonezję oraz Sudan (Bulliet, 2013, s�3)1� Oczywiście na całym świecie muzułmanie skoncentrowani są na dążeniu do wzmocnienia roli własnej religii na arenie politycznej, jednak wydarzenia wNigerii pokazują, że społeczność międzynarodowa powinna więcej uwagi poświęcać muzułmańskiemu południu, wtym Afryce Subsaharyjskiej, by nie pozostawić tego regionu zproblemem ekspansji idei kalifatu iislamskiego terroryzmu, wkonsekwencji doprowadzając do jego izolacji� Wobliczu tak licznych problemów, zktórymi boryka się Zachód, m�in�niekontrolowanego napływu uchodźców czy ataków terrorystycznych, jest to niezwykle trudne zadanie�

Społeczność międzynarodowa powinna skoncentrować się również na organizacji Boko Haram, która jest symptomem statusu Nigerii jako państwa upadającego2, ubóstwa kraju, dominacji islamskiej północy nad chrześcijańskim południem oraz międzynarodowych powiązań zinnymi grupami terrorystycz-nymi� Niewątpliwie stanowi ona zagrożenie dla stabilności całego kontynentu afrykańskiego, ale także bezpieczeństwa międzynarodowego� Dzięki analizie fenomenu organizacji, społeczność międzynarodowa może pomóc Nigeryjczy-

1 Muzułmańska Północ obejmuje natomiast: Afrykę Północną, Egipt, Bliski Wschód (zwyjątkiem południowej Arabii), północne Indie, Afganistan, Azję Środkową oraz Turcję�

2 Nigeria znajduje się na 17� miejscu wIndeksie Państw Kruchych, tworzonym przez analityków pe-riodyku Foreign Policy iorganizacji Fund for Peace (W2014 roku zmieniono nazwę indeksu, słowo failed zastąpione zostało terminem fragile, które po polsku można tłumaczyć „wątłe”, „kruche”, co miało na celu przekształcenie pejoratywnego terminu państwo upadłe inadanie mu łagodniejszego znaczenia)�

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo międzyna-rodowe, Boko Haram, kalifat, Nigeria, islamski terroryzm

Keywords: international security, Boko Haram, caliphate, Nigeria, Islamic terrorism

125marta S. Stempień: Fenomen boko Haram

kom wbudowaniu państwa wolnego od terroryzmu, kryzysów humanitarnych, pokojowo rozwiązującego konflikty, aco za tym idzie, stanowiącego mniejsze wyzwanie dla budowania trwałych fundamentów pokoju� Jednakże często ana-liza tejże problematyki, ignorująca kontekst historyczny, regionalny ietniczny, który ukształtował nigeryjską tożsamość religijną, jest zbyt prosta, by określić kompleksowe przyczyny fenomenu działalności Boko Haram� Takie opracowania ignorują również aspekt społeczno-gospodarczy, przede wszystkim nierównowagę gospodarczą między stosunkowo bogatym południem ibiednąpółnocą Nigerii�

Celem niniejszego artykułu jest kompleksowe zbadanie fenomenu Boko Haram, wtym aktualnych przejawów nigeryjskiego fundamentalizmu religijnego, oraz odpowiedź na pytanie, czy przedstawione fakty mogą świadczyć otym, że zagrożenie ze strony kalifatów ulegnie nasileniu wnajbliższej przyszłości�

WSkrZeSZeNie iDei iSlAmSkiegO kAlifAtU W Afryce

Przed końcem 1950 roku, najwięcej reżimów na świecie znajdowało się na Bliskim Wschodzie� Muzułmańscy dyktatorzy wojskowi, początkowo sprawiali mylne wrażenie postępowości ioddania swoim krajom, tak jak wcześniej robili to Adolf Hitler, Benito Mussolini czy Józef Stalin� Bliskowschodni faszyzm, zazwyczaj wformie rządów wojskowych, krył się pod płaszczykiem świeckiej toż-samości narodowej prezentowanej Zachodowi� Zczasem wzrost wpływu tyranii spowodował przebudzenie muzułmańskiej populacji, co pobudziło instynktowne skłonności do wykorzystania religii jako siły naprawczej wobec destabilizacji politycznej� Zgodnie ztym założeniem, podczas gdy tyrania rośnie wsiłę, ruchy opozycyjne powinny wykorzystywać religię iodwołać się do prawa, wtym przy-padku islamskiego, by ją ograniczyć iwprowadzić bardziej sprawiedliwy ład� Na Bliskim Wschodzie, zbiegiem czasu koncepcje ruchów ipartii, wspierających ideę rządu islamskiego, jak również propozycję utworzenia kalifatu, stały się coraz bardziej popularne3� To również uwidoczniło się wtrakcie tzw� Arabskiej Wiosny, która wybuchła wregionie Afryki Północnej iBliskiego Wschodu (Middle East and North Africa – MENA)� Na skutek wydarzeń zwanych również

3 Po śmierci Mahometa, zwierzchnictwo nad światem muzułmańskim przejęli kalifowie, aż do czasu, gdy Mustafa Kemal Ataturk po upadku Imperium Ottomańskiego zniósł kalifat (w1924 roku) iutworzył świeckie państwo tureckie� Od tego czasu do 2014 roku – utworzenia samozwańczych kalifatów przez Państwo Islamskie iBoko Haram – kalifat się nie odrodził�

126 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Arabskim Przebudzeniem – termin spopularyzowany przez media zachodnie na początku 2011roku kiedy sukces rewolucji wTunezji wywołał antyrządowe protesty wwiększości krajów arabskich obszaru MENA – społeczeństwo odkryło, że popularne działania mogą doprowadzić do upadku dyktatur, co początkowo dobrze wróżyło długoterminowym perspektywom politycznym państw dotknię-tych rewolucjami (Altomonte, Ferrera, 2014)� Obecnie widzimy, że doprowadziło to do głębszej destabilizacji regionu, który boryka się zwiększym zagrożeniem dla bezpieczeństwa – ekspansją Państwa Islamskiego, ato ośmiela do bardziej radykalnych działań inne struktury iorganizacje terrorystyczne, wtym właśnie Boko Haram, pomimo że Nigeria nie jest państwem arabskim� Początkowo nigeryjskiemu ekstremizmowi sprzyjała również międzynarodowa koniunktura, wtym wojna domowa wLibii oraz utworzenie kalifatu wMali, które podobnie jak Nigeria nie jest krajem arabskim4�

Boko Haram wykazuje silne powiązania z innymi grupami islamskich terrorystów wAfryce, szczególnie zpółnocnej Mali iSomalii� Posiada również kontakty zmiędzynarodowymi organizacjami, wtym Al-Kaidą, zwłaszcza jej filią działającą wafrykańskim Maghrebie iSahelu – Al-Kaidą Islamskiego Maghrebu (Al-Qaeda in the Islamic Maghreb – AQIM) (Adibe, 2013, s�10, 13 – 14), ale także zlibańskim Hezbollahem czy afgańskimi Talibami� Nigeryjscy bojownicy, nawiązując kontakty zinnymi ugrupowaniami terrorystycznymi, stworzyli sieć powiązań finansowych, szkoleniowych, rekrutacyjnych ilogistycznych, która zagraża nie tylko integralności ibezpieczeństwu Nigerii czy całej Afryki, ale także Zachodowi ibezpieczeństwu międzynarodowemu (Adebayo, 2014, s�481)�

Zatem Boko Haram czerpie idee od innych islamskich organizacji terrory-stycznych� Część badaczy uważa, że to właśnie ogłoszenie kalifatu przez Państwo Islamskie wIraku iLewancie (Islamic State of Iraq and Levant – ISIL)5, które miało miejsce 29 czerwca 2014 roku, mogło wpłynąć na decyzję Boko Haram, outworzeniu własnego – afrykańskiego kalifatu� Został on proklamowany przez Abubakra Shekau – lidera ugrupowania, 24 sierpnia 2014 roku, wGwozie iod tego czasu systematycznie zwiększa swoje terytorium (Nigeria’s Jihadists. The other caliphate, 2014, s�50)�

4 Kalifat wMali został utworzony wiosną 2012 roku� Został jednak zlikwidowany przez francuską interwencję wojskową wstyczniu 2013 roku� Zanim miało to miejsce, bojownicy zBoko Haram walczyli wMali, zdobywając doświadczenie oraz broń�

5 Po ogłoszeniu kalifatu pod nazwą „Państwo Islamskie” zmianie uległa również nazwa organizacji – usunięto wyrazy „Irak” oraz „Lewant” („Al-Sham”), ana czele kalifatu stanął szejk Abu Bakr al-Baghdadi�

127marta S. Stempień: Fenomen boko Haram

Jednak znacznie większy wpływ miała tu historia Nigerii, która lepiej tłumaczy pochodzenie przemocy etnicznej ireligijnej wtym kraju� Istnieje również wiele teorii tłumaczących samo pojawienie się sekty� Nie ma także jednomyślności odnośnie przyczyn radykalizacji grupy� Niektóre tezy określają Boko Haram jako objaw upadłości bądź chylenia się państwa ku upadkowi� Inni obwiniają biedę iniestabilne rządy, podczas gdy niektórzy lokalizują przyczynę utworzenia grupy we frustracji iagresji członków sekty, rozczarowanych sytuacją wewnętrzną państwa� Gdy grupa powstała, położenie muzułmańskich mieszkańców było niezwykle trudne, akonfiguracja władzy politycznej była niekorzystna dla północy (Adibe, 2013, s�12 – 13)�

Niezależnie od przyczyn powstania iradykalizacji Boko Haram oraz wpływu innych struktur dżihadystowskich, wtym Państwa Islamskiego, na nigeryjską organizację, prawdą jest, że zrozumienie samej idei kalifatu (wtym analiza syryjsko-irackiego kalifatu, posiadającego prowincje winnych regionach świata) może pomóc wzrozumieniu jego nigeryjskiego odpowiednika� Jednak nie wolno ignorować samego pochodzenia Boko Haram, które ściśle wiąże się ze specyfiką idestabilizacją państwa, bo utracona zostanie nadzieja na stłumienie groźnej ideologii nigeryjskich terrorystów, dążących do utworzenia kalifatu znacznie większego niż obecne, samozwańcze Państwo Islamskie�

BOKO HARAM – „lUDZie ZAANgAżOWANi W krZeWieNie NAUk prOrOkA i DżiHADU”

Boko Haram została założona w2002 roku� Grupa rozpoczęła działalność jako meczet wpółnocno-wschodniej Nigerii, który głosił poglądy separatystyczne wśród lokalnej społeczności muzułmańskiej, zgodnie zrestrykcyjnymi zasadami wahabizmu, islamskiego fundamentalistycznego ruchu religijnego ipolitycznego, powstałego wXVIII w�, dążącego wswoich działaniach do powrotu do źródeł tj� pierwotnej czystości islamu, surowości obyczajów (więcej na temat powiązań wahabizmu zBoko Haram, zob� Bederka, 2014)� Nazwa organizacji wjęzyku polskim może zostać zinterpretowana jako: „edukacja zachodnia jest grzechem” lub „zachodnia cywilizacja jest zakazana”6� Jej członkowie wolą jednak używać arabskiej nazwy – Jama’atu Ahlis Sunna Lidda’awati Wal-Jihad, która oznacza

6 Odrzucenie zachodnich wartości, przede wszystkim zachodniej edukacji ma swoje źródło wczasach kolonialnych, kiedy kalifat Sokoto był jednym znajpotężniejszych imperiów wAfryce

128 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

„Ludzie Zaangażowani wKrzewienie Nauk Proroka iDżihadu” (Adibe, 2013, s�10)� Początkowo Boko Haram jako fundamentalistyczna sekta islamskich sunnitów propagowała wnigeryjskim społeczeństwie ścisłą formę szariatu� W2009 roku, pod wpływem wahabizmu, przekształciła się wgrupę salafickich dżihadystów� Wcześniej zaangażowana była wkilka aktów przemocy, ale od tego czasu jest odpowiedzialna za około 3500 zgonów wśród ludności cywilnej� Bez wątpienia brutalność członków organizacji wzrosła po śmierci jej twórcy ilidera – Ustaza Mohammeda Yusufa, gdy dowództwo przejął Abubakr Shekau (Boko Haram, August 21, 2013)�

Skalę terroru pokazuje miejsce Nigerii wGlobalnym Indeksie Terroryzmu z2014 roku (tabela 1)� Znalazła się ona na czwartym miejscu pośród 162� państw� W2013 roku, wśród dziesięciu najbardziej krwawych ataków terrorystycznych na świecie, trzy miały miejsce właśnie wNigerii, adokonało ich Boko Haram� Wpierwszym znich, wBeni Shiek, 17września 2013 roku zginęły 142 osoby� Wówczas uzbrojeni napastnicy, ubrani wmundury wojskowe, przygotowali nielegalne punkty kontrolne, na których zatrzymywali irozstrzeliwali ludność cywilną� Wdwóch pozostałych atakach, wDamatura iBama, zginęło łącznie 195 osób (Global Terrorism Index Report, 2014, s�84)�

Tabela 1. główne organizacje terrorystyczne w pierwszych pięciu państwach Globalnego Indeksu Terroryzmu (gti).

Państwo Pozycja wGTI 2014 Główne organizacje terrorystyczne

Irak 1− Państwo Islamskie/Państwo Islamskie wIraku

iLewancie− Al-Kaida

Afganistan 2 − Talibowie

Pakistan 3 − Tehrik-i-Taliban Pakistan− Laszkar-e-Dżangwi

Nigeria 4 − Boko Haram

Syria 5− Dżabhat an-Nusra (Front Obrony Ludności Lewantu)− Państwo Islamskie/Państwo Islamskie wIraku

iLewancie

Źródło: Opracowanie własne, na postawie Global Terrorism Index, 2014�

Subsaharyjskiej� Obejmował część obecnej północnej Nigerii, Nigru ipołudniowego Kamerunu� Uległ jednak europejskiej kolonizacji wXIX wieku� Więcej na temat historii kalifatu w: Bulliet, 2013�

129marta S. Stempień: Fenomen boko Haram

Stopień zagrożenia stwarzany przez Boko Haram pokazuje również raport Amnesty International, który wykazał, że wataku na wioskę Baga z3 stycznia 2015 roku, zginęło około 2�000 cywilów� Zdjęcia satelitarne wskazały rozległe zniszczenia, aatak był najprawdopodobniej jednym znajbardziej krwawych działań Boko Haram� Według Amnesty International od 2013 roku nigeryjska organizacja pozbawiła życia co najmniej 5�400 mieszkańców północnej Nigerii, choć rzeczywista liczba ofiar może być znacznie większa(Blind to Bloodshed. The insurgency in Nigeria, 2015, s�48 – 49; Boko Haram at glance,2015)�

7 marca 2015 roku przywódca nigeryjskich dżihadystów złożył przysięgę wierności Państwu Islamskiemu poprzez umieszczenie nagrania na Twitterze� Została ona przyjęta przez rzecznika IS – Abu Muhammada al-Adnaniego al--Shamiego, który pod koniec marca 2015 roku ogłosił powstanie nowej prowincji kalifatu Państwa Islamskiego, określanej mianem Prowincji Afryki Zachodniej (Wilayat Gharb Afriqiya) (Spreading its tentacles; Islamic State, 2015, s�37 – 38)�

Nigeryjscy dżihadyści pod względem stosowanych metod walki są równie brutalni co bojownicy Państwa Islamskiego, zaś wsferze ideologicznej okazują-jeszcze większą bezkompromisowość� Ztego względuspołeczność międzynaro-dowa nie jest wstanie przewidzieć, jak rozwinie się ta organizacja� Organizacja, która zabiła już tysiące osób wwalce oustanowienia kalifatu, rzadko pokazuje także szacunek dla granic narodowych� Przekracza granicę sąsiednich państw wcelu rekrutacji iszkolenia nowych bojowników, przez co stanowi zagrożenie nie tylko wewnątrzpaństwowe, ale itransnarodowe� Pomimo działań typowych dla organizacji przestępczych, pierwotnym celem ugrupowania jest utworzenie kalifatu we wszystkich stanach Nigerii� Obecnie szariat jest oficjalnym prawem jedynie wpółnocnych jednostkach terytorialnych tego państwa, gdzie przewa-żająca część populacji wyznaje islam� Wydaje się, że tylko wzmożone działania państw sąsiednich iorganizacji międzynarodowych mogą rozwiązać problem afrykańskiego kalifatu� Nie będzie to łatwe, ponieważ wojska Unii Afrykańskiej są już rozmieszczone na całym kontynencie – wSomalii, Republice Środkowo-afrykańskiej iMali, zaś Zachód wkwestii terroryzmu koncentruje się głównie na działaniach Państwa Islamskiego izagrożeniach wewnątrz strefy euroatlantyckiej� Wobliczu ataków terrorystycznych z13 listopada 2015roku wParyżu działania mogą ulec pogłębieniu (Africa’s Islamic State; The fight against Boko Haram, 2015, s�44)�

Ponadto charakter działań terrorystycznych wNigerii różni się od jego istoty wprzypadku Afganistanu, Iraku, Pakistanu czy Syrii� Działalność terrorystyczna wpaństwie afrykańskim ma więcej wspólnego ztaktyką stosowaną wdziałalno-

130 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

ści zorganizowanych grup przestępczych igangów, koncentrującą się na atakach zużyciem broni palnej czy broni białej, nie zaś na bombowych lub samobójczych atakach wykorzystywanych wprzypadku innych, dużych grup terrorystycznych (wszczególności bliskowschodnich)� Napaść zbronią jest przyczyną około 85% zgonów wNigerii, podczas gdy zamachy iwybuchy bomb są odpowiedzialne za zaledwie 5 proc� zgonów� Ponadto ataki samobójcze są bardzo rzadkie, natomiast często dochodzi do porwań. Wkwietniu 2014 roku, organizacja dokonała porwa-nia 276 dziewcząt zmiasta Chibok, (Global Terrorism Index Report, 2014; Nigeria and Boko Haram, The black flag in Africa, 2015)� Ta różnica wstosunku do innych państw borykających się zproblemem terroryzmu wynika zpodziału wyznanio-wego� WNigerii muzułmanie stanowią 48,8 procent, podczas gdy chrześcijanie 49,3 procent� WAfganistanie, Iraku, Pakistanie iSyrii muzułmanie to znaczna większość – ponad 90 procent społeczeństwa (Table: Religious Composition by Country, in Percentages, 2012)�

implikAcje DlA beZpiecZeńStWA miĘDZyNArODOWegO

Islamski ekstremizm ma dwa główne, globalne centra� Jednym jest arabski Bliski Wschód, drugim zaś Afryka Subsaharyjska� Islamscy bojownicy stale zyskują wpływy ikontrolują znaczne połacie terytorium wtych regionach� Rosnąca izola-cja północnej Nigerii podobna jest do wzorców zaobserwowanych wpółnocnym Mali, wpakistańskich obszarach plemiennych oraz wpołudniowo-wschodniej Somalii, znajdującej się pod kontrolą organizacji Asz-Szabaab (Al-Shabaab)� Izolacja ta jest nie tylko problem północnej Nigerii, ale także posiada istotne zna-czenie dla bezpieczeństwa regionalnego imiędzynarodowego� Skomplikowana sytuacja wtym państwie iznaczna dynamika konfliktu pozwala stwierdzić, że na fali islamskiego militaryzmu ifanatyzmu Boko Haram zyskuje na znaczeniu nie tylko wNigerii, ale także wregionie Sahelu, ponieważ wjej szeregach walczą bojownicy zBeninu, Czadu, Mauretanii, Nigru, Somalii iSudanu (Siegle, 2013, s�85 – 88)�

Doświadczenia zinnych części Afryki pokazują, że im dłużej trwa konflikt, tym większe jest prawdopodobieństwo, że kryzys się utrzyma bądź ulegnie intensyfikacji� Występuje również silne ryzyko przeniesienia konfliktu na inne państwa bądź regiony� Wprzypadku Nigerii może to oznaczać m�in�, że:

− „odłamy” Boko Haram staną się jeszcze bardziej gwałtowne iradykalne politycznie;

131marta S. Stempień: Fenomen boko Haram

− przyspieszeniu ulegnie proces „rozlewania się” destabilizacji na państwa sąsiednie, awdalszej perspektywie na cały region Afryki Subsaharyjskiej;

− wzrośnie liczba wysiedlonej iwygnanej ludności, przez co problem migra-cji wAfryce ulegnie pogłębieniu, awkonsekwencji wzrośnie również migracja do Europy awzasadzie do zachodniej części kontynentu;

− Boko Haram nawiąże kontakty ztransnarodowymi grupami przestęp-czymi wcelu zwiększenia środków finansowych;

− wzrośnie liczba ataków terrorystycznych opodłożu religijnym winnych państwach Afryki iwinnych regionach świata (Siegle, 2013, s�85 – 88), co już obserwujemy;

− idee tworzenia kalifatów islamskich przeniesione zostaną na inne regiony�Ponadto wzwiązku znasilającą się destabilizacją Nigeria, państwo onaj-

większym potencjale ludnościowym wAfryce – 158,4 mln (The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010 – 2050, s�240), nie będzie wstanie pełnić wiodącej roli wregionie jako lidera inicjowania misji ioperacji pokojo-wych, pokrywać obecnego zapotrzebowania na produkty rolne wregionie Sahelu czy wspomagać procesu demokratyzacji regionu�

Boko Haram wcoraz większym stopniu zagraża również bezpieczeństwu mię-dzynarodowemu� Brutalność działań Państwa Islamskiego sprawiła, że niektórzy uznają tę organizację za największe zagrożenie islamistyczne dla „wolnego świata”, znacznie przerastające nawet to, stwarzane do tej pory przez Al-Kaidę� Pomimo to rosnąca fala migracji oraz zagrożenie atakami terrorystycznymi na Zacho-dzie, potwierdzone paryskimi zamachami, wktórych zginęło ponad 120 osób, odwraca uwagę społeczności międzynarodowej od tej problematyki� Wszystko wskazuje na to, że kolejna organizacja rzuca wyzwanie nie tyko Zachodowi, ale wszystkim państwom, wszczególności tym oznacznym odsetku ludności muzułmańskiej� Atak na wioskę Baga pokazuje, że nigeryjscy islamiści są równie bezwzględni co bojownicy Państwa Islamskiego, aspołeczność międzynarodowa nie jest wstanie przewidzieć, jak rozwinie się organizacja, wszczególności gdy osiągnie swój ostateczny cel – budowę kalifatu na całym terytorium Nigerii� Walka zafrykańskim samozwańczym państwem islamskim jest istotna dla sytuacji geopolitycznej całego regionu oraz kontynentu, awdalszej perspektywie może pomóc wzwalczaniu podobnych zjawisk na całym świecie�

132 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

ZAkOńcZeNie

Media zachodnie koncentrują się głównie na działalności Państwa Islamskiego, ze względu na bliskość zagrożenia, potwierdzoną przez atak na redakcję francu-skiego tygodnika satyrycznego Charlie Hebdo z7 stycznia 2015roku oraz serię ataków terrorystycznych wcentrum Paryża z13 listopada 2015roku (Djadi, 2015)� Jednakże zjawisko Państwa Islamskiego zasygnalizowało szerszą tenden-cję, mającą na celu tworzenie kalifatów wróżnych częściach globu� Niektóre znajgroźniejszych islamskich grup bojowo-terrorystycznych, wnajbardziej zdestabilizowanych regionach świata, m�in� afgańscy ipakistańscy Talibowie, somalijskie Asz-Szabab czy właśnie nigeryjskie Boko Haram, ewoluują wtym samym kierunku, a ich cele są bardzo zbliżone, choć dostrzegamy różnice wdobieranych przez te organizacje metodach iśrodkach walki, awięc strategii – drogi do ostatecznego celu, jakim jest ustanowienie globalnego kalifatu�

Rebelia Shekaua – spadkobiercy Yusufa, długo była uznawana jedynie za lokalny problem Nigerii, obecnie zachodni politycy ieksperci obawiają się, że kalifat opanuje najludniejszy kraj Afryki, zasobny wsurowce naturalne, wtym ropę naftową� By określić kierunek ewolucji metod iśrodków przeciwdziałania zagrożeniu, konieczne jest, by społeczność międzynarodowa spostrzegła istotę połączenia dysfunkcyjnych lub upadających państw, głębokich podziałów regio-nalnych opodłożu historycznym oraz nieudolności ingerencji zewnętrznych, wtym działań organizacji międzynarodowych� Jest to niezwykle ważne, ponieważ możemy sądzić, że ten niepokojący trend wdążeniu do anektowania terytoriów przez ponadnarodowe grupy terrorystyczne wróżnych regionach świata itwo-rzenia na nich kalifatów, wnajbliższych latach może ulec znacznemu nasileniu� Natomiast dostosowanie strategii walki zafrykańskim państwem islamskim do geopolitycznych realiów regionu jest niezwykle trudnym zadaniem, co stale prezentujeprzykład ekspansji Państwa Islamskiego, już nie tylko na obszarach Iraku iSyrii, ale także winnych państwach: Egipcie, Jemenie czy Libii�

BiBliografia:

Adebayo, A�A� (2014)� Implications of ‘Boko Haram’ Terrorism on National Develop-ment in Nigeria: ACritical Review� Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol. 5 (No 16)�

Adibe, J� (2013)� What do we really know about Boko Haram? W: I�Mantzikos (ed�), Boko Haram. Anatomy of Crisis� Bristol� Pobrano z: http://www�e-ir�info/wp-content/uploads/Boko-Haram-e-IR�pdf�

133marta S. Stempień: Fenomen boko Haram

Africa’s Islamic State; The fight against Boko Haram� The Economist, Vol. 414 (No� 8922)�Altomonte, C�, Ferrara M� (eds�) (2014)� The Economic and Political Aftermath of the

Arab Spring: Perspectives from Middle East and North African Countries� Chelten-ham�

Bederka, A� (2014)� Wahhabism and Boko Haram, Student Center for African Research and Resolutions� Pobrano z: http://www�scarrdc�org/uploads/2/6/5/4/26549924/bederkawahhabism�pdf�

Blind to Bloodshed� The insurgency in Nigeria� The Economist, Vol. 414 (No� 8921)�Boko Haram at glance, Amnesty International� Pobrano z: http://www�amnesty�org/en/

news/boko-haram-glance-2015 – 01 – 29�Boko Haram, The American Foreign Policy Council, August 21, 2013� Pobrano z: http://

almanac�afpc�org/sites/almanac�afpc�org/files/Boko%20Haram%20August%202014_0�pdf�

Bulliet, R�W� (2013)� Religion and the State in Islam. From Medieval Caliphate to Muslim Brotherhood� University of Denver: Center for Middle East Studies Occasional Paper Series Paper No� 2� Pobrano z: http://www�du�edu/korbel/middleeast/media/documents/BullietPaperFinal�pdf�

Djadi, I� (2015)� Paris attacks parallel fears over growing jihadist threat in Africa� World Watch Monitor� Pobrano z: https://www�worldwatchmonitor�org/2015/01/3620965/�

Global Terrorism Index Report, Measuring and Understanding the Impact of Terrorism, Institute for Economics and Peace, 2014� Pobrano z:http://www�visionofhumanity�org/sites/default/files/ Global%20Terrorism%20Index%20Report%202014_0�pdf�

Nigeria and Boko Haram, The black flag in Africa, Jan 24, 2015, http://www�economist�com/news/leaders/21640348-only-if-government-tackles-misrule-and-endemic-corruption-will-jihadist-group-be�

Nigeria’s jihadists� The other caliphate� The Economist, Vol. 412 (No� 8903)�Siegle, J� (2013)� Boko Haram and the Isolation of Northern Nigeria: Regional and Inter-

national Implications� W: I�Mantzikos (ed�)� (2013)� Boko Haram. Anatomy of Crisis� Bristol� Pobrano z: http://www�e-ir�info/wp-content/uploads/Boko-Haram-e-IR�pdf�

Spreading its tentacles; Islamic State� The Economist, Vol. 416 (No� 8945)�Table: Religious Composition by Country, in Percentages, Dec 12, 2012� Pobrano z:

http://www�pewforum�org/2012/12/18/table-religious-composition-by-country-in-percentages/�

The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010 – 2050, Pew Research Center, 2015� Pobrano z: http://www�pewforum�org/files/2015/03/PF_15�04�02_Pro-jectionsFullReport�pdf�

vol� 50/2016, ss� 134–148ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�08

rOlA kOSOWA W brytyjSkiej pOlityce ZAgrANicZNej pO rOZpADZie jUgOSłAWii

tHe rOle Of kOSOvO iN britiSH fOreigN pOlicy After DiSiNtegrAtiON Of tHe yUgOSlAviA

Bartłomiej H. Toszek*

* Uniwersytet Szczeciński, Instytut Politologii iEuropeistyki�

— AbstrAkt —

Czynnikiem determinującym charakter stosunków brytyjsko-kosowskich jest ogromna dysproporcja potencjałów obu państw we wszystkich możliwych sferach� Nieposiadające pełnego uznania między-narodowego, słabe pod względem ekonomicznym Kosowo nie może stanowić partnera dla Wielkiej Brytanii, dysponującej niekwestionowaną pozycją na płaszczyźnie gospodarczej, politycznej imili-tarnej� Nie znajduje się ono również wcentrum zainteresowań brytyjskich, awzajemne kontakty zostały nawiązane niejako przy okazji wypełniania przez Brytyjczyków „moralnego zobowiązania”, a nie na podstawie racjonalnych przesłanek� Wtym kontekście obowiązująca formuła relacji opiera się na założeniu brytyjskiego paternalizmu, który wyraża się oddziaływaniem na kierunki aktywności politycznej oraz rozwój gospodarczy i społeczny Kosowa, a także występowaniem wobronie interesów Kosowa przed społecznością międzynarodową (wszczególności na forum Unii Europejskiej i NATO)� Natomiast mieszkańcy Kosowa poprzez korzystanie zudzielanej przez Brytyjczyków na bieżąco pomocy wojskowej,

— AbstrAct —

The main factor determining relations between the UK and Kosovo is huge disproportion of potential in all possible spheres� In comparison of strong British economic, political and military power Kosovo with its lack of full international recognition of its sovereignty and weak economy has no ability to be real partner for the UK�It is out of British interests circle either, because mutual contacts are created rather on moral obligation than real base� In consequence present relations formula gives the UK paternal role by possibility of shaping Kosovo’s authorities deci-sions applied to both political and socioeconomic affairs� However this position is connected with obligation to represent Kosovo’s interests before international community, especially in the EU and the NATO�Simultaneously Kosovars have alot of advantages in co-operation with the UK as political, military and economic support and know-how in almost all spheres of public life, but in exchange they take out debt of gratitude which is difficult to appraise and repay� Anyway future membership of Kosovo in the EU and the NATO

135bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

Nie ulega wątpliwości, że zaangażowanie Wielkiej Brytanii wproces kształtowa-nia suwerenności Kosowa na płaszczyźnie militarnej ipolitycznej (uwieńczony nawiązaniem stosunków dyplomatycznych w2008r�) wykraczało poza standar-dowe ramy zainteresowań dyplomacji brytyjskiej sprawami europejskimi� Jest bowiem oczywiste, że odmienne uwarunkowania geopolityczne oraz wyraźna różnica potencjałów obu państw skazują na niepowodzenie wszelkie próby wypracowania formuły dwustronnych relacji opartych na zasadach partnerskich� Jaki był zatem sens podjęcia przez Brytyjczyków działań ukierunkowanych na wyodrębnienie nowego organizmu państwowego na obszarze Bałkanów Zachod-nich? Czy działania te stanowiły rezultat przemyślanej koncepcji politycznej, mającej przynieść Wielkiej Brytanii długofalowe korzyści, czy też były prostą konsekwencją określonego splotu wydarzeń nieposiadających głębszego znacze-nia, które nie wytworzyły trwałej podstawy do przyszłej brytyjsko-kosowskiej kooperacji? Aby udzielić odpowiedzi na tak postawione pytania, autor niniej-szego artykułu dokonał analizy systemowej omawianego zagadnienia, posługując się również kontekstem historycznym ielementami analizy decyzyjnej�

Doktryna polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii wobec narodów, anastępnie państw bałkańskich1 została wypracowana dopiero wdrugiej połowie XIX w� Do

1 Zwyjątkiem części Czarnogóry, zachowującej szeroką autonomię wewnętrzną przez okres pa-nowania tureckiego, cały obszar Bałkanów (od pogranicza bośniacko-chorwackiego do południowych

politycznej ifinansowej oraz udostępnienie know--how zaciągnęli wobec Wielkiej Brytanii dług wdzięczności, którego spłata jest tym trudniejsza, że ani jej termin, ani warunki nie mają wymiaru formalnego� Nie ulega jednak wątpliwości, że wprzypadku wejścia Kosowa do Unii Europejskiej iNATO istnieje spora szansa, że kosowscy politycy będą głosowali wtych organizacjach wsposób odpowiadający życzeniom brytyjskim� Daleko-siężna polityka Wielkiej Brytanii zmierzająca do pozyskania przyszłego sojusznika wewnątrz struktur europejskich wydaje się zatem przynosić pożądane efekty, służąc równocześnie stabilizacji irozwojowi tej części Bałkanów Zachodnich�

Słowa kluczowe: stosunki międzynarodowe, integracja europejska, Wielka Brytania, była Jugosławia, Kosowo

will make the UK stronger in these organizations, because there will be no doubts Kosovar’s politi-cians will vote correct to the British wishes� The UK policy directed to gain future ally inside the European structures seems to be effective and simultaneously brings stabilization and develop-ment for this part of the Western Balkans�

Keywords: International relations, European integration, the United Kingdom, Former Yugo-slavia, Kosovo

136 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

tego czasu obszary leżące między Dunajem apółwyspem peloponeskim były postrzegane przez Brytyjczyków po prostu jako część imperium osmańskiego� „Położenia uciemiężonych narodów chrześcijańskich na Bałkanach, anawet samego ich istnienia, nie bardzo się domyślano […]� Dlatego też nie wysunięto żadnej propozycji stworzenia wolnej Bułgarii i Serbii, ażeby w ten sposób zahamować rozszerzanie się wpływów rosyjskich” (Trevelyan, 1963, s�772)� Pomijając incydentalne zaangażowanie na rzecz niepodległości Grecji, będące rezultatem nie tyle chłodnej kalkulacji politycznej, co raczej oddziaływania na umysły brytyjskie romantycznej wizji Lorda Byrona2, Wielka Brytania konse-kwentnie występowała wobronie interesów tureckich we wszystkich sporach dyplomatycznych ikonfliktach zbrojnych prowadzonych przez Wysoką Portę zRosją� Te same założenia polityki europejskiej, które skłaniały Brytyjczyków do osłabiania ekspansji terytorialnej Francji wzachodniej części kontynentu, przy-świecały im podczas wojny krymskiej, wktórej oddziały brytyjskie, francuskie itureckie walczyły ramię wramię przeciwko Rosjanom3� Istniejący stan rzeczy uległ zmianie wlatach 1876 – 1878, kiedy prowadzona na forum Parlamentu Brytyjskiego dyskusja4 Benjamina Disraeliego5 iWilliama Gladstone’a6 „obudziła

krańców Peloponezu) został inkorporowany do imperium osmańskiego; do końca XVII w� WXIX w� niepodległość uzyskały kolejno: Grecja (w1830r�), Serbia, Rumunia iCzarnogóra (w1878r�), natomiast Bułgaria iAlbania stały się suwerennymi państwami dopiero wXX w� (odpowiednio wlatach 1908 i1913)�

2 Zob� szerzej: Beaton R� (2013), Byron’s War: Romantic Rebellion, Greek Revolution, Cambridge: Cambridge University Press�

3 Zob� szerzej: Klimecki M� (2006), Krym 1854 – 1855, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona�4 Istotą sporu B�Disraeliego iW�E�Gladstone’abyła odmienna interpretacja zasady równowagi

sił (balance of powers) stanowiącej filar „polityki europejskiej” Wielkiej Brytanii wXIX w� Twórcą zasady był szkocki filozof, pisarz ihistoryk David Hume (1711 – 1776), który wpracy pt� „Orówno-wadze sił” (On the balance of powers) opublikowanej w1742r� wskazywał na konieczność „utrwalania na kontynencie europejskim zasad liberalnych, które mogą zostać zrealizowane jedynie wwarunkach pokoju […]� Rola Wielkiej Brytanii sprowadza się więc do dążenia, aby wEuropie mogły powstać właściwe warunki dla utrzymania odpowiedniej równowagi między rywalizującymi opozycję do-minującą […] mocarstwami� Tego typu polityka nie wymaga bezpośredniej interwencji iangażowania się wsprawy europejskie, ale wystarczy, aby była ona oparta na odpowiedniej strategii polityczno--dyplomatycznej” (Gołembski, 2001, s�12)� Wrzeczywistości zasada równowagi sił umożliwiała Wielkiej Brytanii zabezpieczenie swoich interesów wEuropie, bez konieczności podejmowania in-terwencji zbrojnych�

5 Benjamin Disraeli (1804 – 1881) – brytyjski polityk konserwatywny, zajmował stanowiska kanclerza skarbu wlatach 1852, 1858 – 1859 i1866 – 1868 oraz lorda Prywatnej Pieczęci wlatach 1876 – 1878, był premierem Wielkiej Brytanii wlatach 1868 i1874 – 1880�

6 William Ewart Gladstone (1809 – 1898) – brytyjski polityk liberalny, zajmował stanowiska podsekretarza stanu wministerstwie wojny ikolonii w1835r�, wiceministra iministra handlu

137bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

gwałtowne zainteresowanie ich rodaków sprawami politycznymi dotyczącymi bałkańskich wojen irzezi� Gdyby nie wymowa tych dwóch genialnych mężów, sprawy te pozostałyby jakąś daleką bójką między wronami akrukami, wcale nie obchodzącą Anglii� Disraeli uczynił zrządu brytyjskiego głównego protektora Turków wEuropie, jako tamy przeciwko wpływom rosyjskim; podczas gdy będący wopozycji Gladstone swą kampanią na temat ‘bułgarskich okrucień-stw’7 Turcji sprawił, że połowa opinii brytyjskiej przychylała się na stronę […] narodów chrześcijańskich na Wschodzie” (Trevelyan, 1963, s�811)� Jednakże ani wahania nastrojów społecznych, ani nawet odwrócenie systemu sojuszy europejskich (wynikające zutworzenia Trójprzymierza iTrójporozumienia) nie spowodowało zasadniczych zmian brytyjskiej polityki zagranicznej wobec tych części Turcji, które pozostawały bezpośrednio narażone na ekspansję rosyjską� Podczas działań wojennych wlatach 1914 – 1918 front zachodni „nie był jedynym ibyć może najważniejszym teatrem wojny dla Anglii� Poważne znaczenie miał dla niej Bliski Wschód, gdzie sukcesy armii rosyjskiej wwojnie zTurcją naruszały angielskie wpływy na tym terenie” (Zins, 1995, s�320)� Ponadto w1915r� oddziały brytyjskie ifrancuskie dokonały desantu wrejonie Salonik, otwierając nowy front na Bałkanach, atym samym dobitnie wskazując na zainteresowanie Wielkiej Brytanii iFrancji tym obszarem�

Po Iwojnie światowej zwycięskie mocarstwa europejskie stanęły przed koniecznością zaspokojenia różnych iniejednokrotnie wykluczających się wza-jemnie roszczeń poszczególnych narodów ipaństw� Za podstawowe kryterium tworzenia nowego ładu politycznego przyjęto zasadę samostanowienia (zamiast formalnie obowiązującej od 1815r� zasady legitymizmu), „choć bardziej zczystej desperacji ipod naciskiem wydarzeń, niż zgłębokiego przekonania� Anglicy iFrancuzi […] nie mieli planu radzenia sobie zrozpadającymi się imperiami ijednoczenia nowych organizmów państwowych ponad dotychczasowymi gra-nicami” (Pavlowitch, 2009, s�271)� Ajednak to właśnie Wielka Brytania iFrancja zadecydowały wwiększości przypadków, „komu należy się samostanowienie iwjakim stopniu� Wprocesie tym ulegały ograniczeniom iwpływom poza-

wlatach 1841 – 1843 i1843 – 1845, ministra wojny ikolonii wlatach 1845 – 1846, kanclerza skarbu wlatach 1852 – 1855, 1859 – 1866, 1873 – 1874 i1880 – 1882, lorda wysokiego komisarza Wysp Jońskich w1859r�, lorda Prywatnej Pieczęci wlatach 1886 i1892 – 1894; był premierem Wielkiej Brytanii wlatach 1868 – 1874, 1880 – 1885, 1886 i1892 – 1894�

7 Zob� szerzej: Gladstone W�E� (1876), Bulgarian horrors and the question of the East, New York: Lovell, za: University of Toronto Libraries (2015), Bulgarian horrors and the question of the East (1876), http://archive�org/stream/bulgarianhorrors01gladuoft#page/n1/mode/2up�

138 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

merytorycznym� […] Nowe organizmy musiały być wiarygodne iodpowiadać sposobowi pojmowania przez istniejące mocarstwa własnego bezpieczeństwa iwłasnych interesów” (Pavlowitch, 2009, s�271)� Wten sposób powstały państwa dysponujące wprawdzie ograniczonym potencjałem militarnym, politycznym iekonomicznym, lecz równocześnie niezagrożone interwencją ze strony uwi-kłanej wwewnętrzne problemy iizolowanej na arenie międzynarodowej Rosji Radzieckiej, co odpowiadało brytyjskiej wizji ładu politycznego panującego wtej części Europy� Wrezultacie Wielka Brytania, począwszy od 1920r�, ograniczyła swoją aktywność polityczną na Bałkanach, pozostawiając rolę mocarstwa na tym obszarze Francji�

Po raz kolejny Brytyjczycy zaangażowali się wproblemy bałkańskie podczas II wojny światowej, co wyrażało się nie tylko bezpośrednim udziałem oddzia-łów brytyjskich wkampanii greckiej w1941r�, obronie Dodekanezu iotwarciu frontu południowo-wschodniego wostatniej fazie działań wojennych, lecz także udzielaniem stałego wsparcia ruchowi partyzanckiemu wJugosławii iGrecji oraz udzieleniem schronienia władzom obu tych państw8� Ponieważ jednak wwyniku ustaleń przyjętych na konferencjach pokojowych wJałcie iPoczdamie odnośnie podziału wpływów mocarstw zachodnich iZwiązku Radzieckiego wEuropie, Jugosławia znalazła się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, stąd „brytyjska pomoc wojskowa dla jugosłowiańskiego ruchu oporu nie przyniosła spodzie-wanych […] efektów” (Łastawski, 1979, s�36) wpostaci doraźnego lub trwałego umocnienia pozycji Wielkiej Brytanii wzachodniej części Bałkanów� Dodatkowo relacje obu państw ochłodziły się po odrzuceniu przez głównodowodzącego wojsk alianckich we Włoszech marszałka Harolda Alexandra9 możliwości zaspo-kojenia jugosłowiańskich roszczeń terytorialnych wobec Triestu10� Wrezultacie stosunki brytyjsko-jugosłowiańskie na okres niemal 50 lat przybrały tę samą

8 Zob� szerzej: Nowakowski T�, Skotnicki M� (1993), Kreta’41, Białystok: Altair; Solarz J� (2001), Bałkany 1940 – 1941, Warszawa: Wydawnictwo Militaria; Tanty M� (2009), Bałkany wXX w., Warszawa: Wydawnictwo Książka iWiedza, s�231 – 248; „Bitwa za Bałkany: Bojewyje diejstwija wJużnoj Jewropie 28 oktiabria 1940 – 1 ijunia 1941 goda”, I�Moszczanskij (2007, „Wojennaja Lietopis”, nr 2, s�40 – 51�

9 Harold Rupert Leofric George Alexander (1891 – 1969) – brytyjski marszałek polowy, dowódca 1 korpusu Armii Brytyjskiej w1940r�, dowódca zgrupowań armijnych wAnglii ina Bliskim Wscho-dzie wlatach 1940 – 1942 i1942 – 1943, zastępca dowódcy idowódca kwatery głównej wojsk alianckich we Włoszech wlatach 1943 – 1944 i1944 – 1945, gubernator Kanady wlatach 1946 – 1952, minister obrony wlatach 1952 – 1954�

10 Zob� szerzej: Moro D�, Refugees from the Eastern provinces of Italy after 1943, w: Bramwell A�C� (ed�) (1988), Refugees in the Age of Total War, London – Winchester (MA) – North Sydney – Wel-lington: Unwin Hyman, s�138�

139bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

płytką formułę, jaką miały kontakty wszystkich krajów socjalistycznych znaj-ważniejszymi członkami bloku zachodniego�

Postępujący od 1991r� systematyczny rozpad Jugosławii11 wywołał szereg nakładających się na siebie konfliktów opodłożu etnicznym ireligijnym, które ze względu na swój gwałtowny idramatyczny przebieg skłoniły społeczność międzynarodową do podjęcia interwencji wojskowej (pod auspicjami ONZ iNATO) wBośni iHercegowinie wlatach 1992 – 1995 oraz wKosowie w1999r� Wśród państw domagających się najbardziej zdecydowanych działań znajdowała się Wielka Brytania, która „wprzypadku bośniackim aktywnie włączyła się do współuczestnictwa wmiędzynarodowych siłach zbrojnych (SFOR)� Również wprzypadku interwencji wFederacyjnej Republice Jugosławii wobliczu konfliktu wKosowie opowiedziała się jednoznacznie za podjętymi działaniami zbrojnymi, uczestnicząc następnie wmiędzynarodowych siłach zbrojnych (KFOR)” (Gołemb-ski, 2001, s�104)� Akcja militarna mająca położyć kres powtarzającym się aktom ludobójstwa dokonywanym przez złożoną zAlbańczyków Armię Wyzwolenia Kosowa (Ushtria Çlirimtare e Kosovës), serbskie siły porządkowe oraz regularną armię jugosłowiańską została potraktowana przez władze brytyjskie jako swego rodzaju moralne zobowiązanie� Zdaniem ówczesnego premiera Wielkiej Brytanii Tony’ego Blaira12 wtaki sposób „powinno postąpić każde oświecone państwo, działające we własnym interesie� […] Gdybyśmy pozwolili temu wrzodowi na ciele Europy dalej ropieć, nie sprzeciwiając się wżaden sposób czystkom etnicznym, to wkrótce ta zaraza objęłaby cały kontynent” (Blair, 2011, s�324)� Przeforsowane przez Brytyjczyków podjęcie (anastępnie intensyfikacja) nalotów sił powietrznych NATO na jugosłowiańskie obiekty strategiczne znajdujące się poniżej 44 równoleżnika13 przyniosły spodziewany rezultat wpostaci podjęcia rozmów pokojowych, które zakończyły się zawarciem prowizorycznego porozu-mienia wKumanovie wczerwcu 1999r� Wycofanie sił rządowych iwkroczenie oddziałów KFOR, anastępnie utworzenie tymczasowej administracji wojskowej icywilnej ONZ (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo)14

11 Zob� szerzej: Waldenberg M� (2003), Rozbicie Jugosławii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar�

12 Anthony „Tony” Charles Lyndon Blair (1953–) – brytyjski polityk laburzystowski, był premie-rem Wielkiej Brytanii wlatach 1997 – 2007�

13 Zob� szerzej: Marszałek M� (2009), Sojusznicza operacja „Allied Force”: przebieg – ocena – wnioski, Toruń: Dom Wydawniczy Duet�

14 Zob� szerzej: UNHCR�The UN Refugee Agency (2015), Security Council resolution 1244 (1999) [on the deployment of international civil and security presences in Kosovo], http://www�refworld�org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=3b00f27216�

140 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

nie oznaczało jednak zmiany statusu prawnomiędzynarodowego Kosowa, które pozostawało częścią Jugosławii� Aby zapobiec odnowieniu konfliktu między Serbami iAlbańczykami wprzyszłości, państwa biorące udział woperacji woj-skowej istanowiącej jej kontynuację misji stabilizacyjnej ONZ (wtym Wielka Brytania) podjęły decyzję owspieraniu odśrodkowych ruchów separatystycznych� Wtych warunkach miejscowe władze (istniejące od 2001r�) pozostawały de facto niezależne od prezydenta Slobodana Miloševića15, co ostatecznie umożliwiło im jednostronne ogłoszenie niepodległości Kosowa wdniu 17 lutego 2008r� Już następnego dnia deklaracja ta została uznana przez władze brytyjskie za wiążącą, czego naturalną konsekwencją stało się nawiązanie stosunków dyplomatycznych przez oba państwa, wyrażające się otwarciem ambasady Wielkiej Brytanii wPrisz-tinie wmarcu 2008r� oraz ambasady kosowskiej wLondynie siedem miesięcy później� Ponadto „do nowopowstałego państwa bałkańskiego został skierowany brytyjski kontyngent wojskowy […] liczący ok� 600 żołnierzy mających stanowić gwarancje utrzymania porządku publicznego” (Norton-Taylor, 2008)�

Po wyborach parlamentarnych wmaju 2010r�, rządzących wWielkiej Bry-tanii nieprzerwanie od 1997r� laburzystów zastąpiła konserwatywno-liberalna koalicja pod przewodnictwem Davida Camerona16� Nowy premier odrzucił wypracowaną przez swoich poprzedników (tj� T�Blaira iGordona Browna17) koncepcję polityki opierającej się na założeniu wyjątkowego ipartnerskiego charakteru powiązań krajów wchodzących wskład Unii Europejskiej ipozo-stających worbicie bezpośrednich wpływów tej organizacji� Kreśląc własną wizję stosunków panujących wEuropie, wskazał na konieczność „skierowania uwagi nie tylko do wewnątrz, lecz także na inne części świata […], atakże zastąpienia sztywnej struktury skoncentrowanej na obronie osiągniętych pozycji przez sieć elastycznych, odpowiadających wymogom współczesnego świata, powiązań kształtowanych i umacnianych w formie dwustronnych relacji jedynie wspomaganych działaniami instytucji europejskich” (Harvey, 2011, s�17)� Wten sposób D�Cameron wyraził zamiar powrotu do tradycyj-nego modelu polityki zagranicznej, bazującego na przekonaniu, że pozycja

15 Slobodan Milošević (1941 – 2006) – polityk serbski ijugosłowiański, był prezydentem kraju związkowego Serbii wlatach 1989 – 1997 iprezydentem Jugosławii wlatach 1997 – 2000�

16 David William Donald Cameron (1966–) – brytyjski polityk konserwatywny, objął stanowisko premiera Wielkiej Brytanii w2010r�

17 James Gordon Brown (1951–) – brytyjski polityk laburzystowski, zajmował stanowisko kanc-lerza skarbu wlatach 1997 – 2007, był premierem Wielkiej Brytanii wlatach 2007 – 2010�

141bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

Wielkiej Brytanii na płaszczyźnie międzynarodowej pozostaje uzależniona od równomiernego zaangażowania wstosunkach postimperialnych, atlantyckich ieuropejskich� Aponieważ ten ostatni kierunek był szczególnie faworyzowany wokresie sprawowania rządów przez T�Blaira iG�Browna, zatem konieczne stało się ograniczenie brytyjskiej obecności wEuropie wwymiarze ekonomicz-nym, politycznym imilitarnym� Zkolei podkreślenie znaczenia bilateralnej formuły budowania powiązań wewnątrzeuropejskich było równoznaczne zzakwestionowaniem potrzeby zacieśniania Wspólnej Polityki Zagranicznej iBezpieczeństwa do stopnia krępującego swobodę samodzielnego kształtowania polityk zagranicznych przez państwa członkowskie UE�Podobne stanowisko wyraził również szef brytyjskiej dyplomacji William Hague podczas konferencji prasowej wlipcu 2010r�, wskazując, że „to dwustronne [anie wielostronne] relacje służą umocnieniu naszej gospodarki, możliwości wpływania na sytu-ację na świecie oraz ochrony bezpieczeństwa […], decydując oskuteczności naszych działań podejmowanych wstrukturach międzynarodowych – UE, G20, czy Radzie Bezpieczeństwa ONZ” (Harvey, 2011, s�16)� Całkowite odrzucenie wytworzonej wewnątrz Unii Europejskiej koncepcji partnerstwa wszystkich państw członkowskich (poprzez konsekwentne wdrożenie zasady bilateral-nego kształtowania wzajemnych relacji) otworzyłoby przed Wielką Brytanią perspektywę wchodzenia winterakcje ocharakterze nie tylko de iure, ale także de facto partnerskim zdowolnie wybranymi podmiotami prawa międzynaro-dowego, dysponującymi co najmniej zbliżonym potencjałem ekonomicznym, politycznym lub militarnym� Wtym kontekście niewielkie możliwości Kosowa na wszystkich wskazanych płaszczyznach musiały stanowić dla rządu D�Came-rona przesłanki determinujące negatywną ocenę potencjalnej współpracy jako niedającej żadnych wymiernych korzyści�

Ostatecznie brytyjsko-kosowskie relacje przybrały po 2010r� nierównomierną formułę, wktórej poziom aktywności Wielkiej Brytanii wyznacza wyłącznie dbałość o własne interesy� W wymiarze obejmującym działania militarne itwarde działania polityczne wszelkie przedsięwzięcia zostały niemal całko-wicie zamrożone, oczym świadczy systematyczne zmniejszanie brytyjskiego kontyngentu wsiłach KFOR (z19 000 w1999r� do 1 w2013r�) (NATO, 2014) oraz niepodejmowanie przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych iWspólnoty Narodów (Foreign and Commonwealth Office, FCO) jakichkolwiek stanowczych akcji na rzecz mieszkańców Kosowa� Równolegle jednak rząd Wielkiej Bryta-nii kilkukrotnie wywierał miękkie naciski polityczne na władze serbskie, np� wsprawie wycofania projektu rezolucji dotyczącej statusu prawnego Kosowa

142 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

(złożonego wZgromadzeniu Ogólnym ONZ wlipcu 2010r�)18 oraz zawarcia porozumienia normalizującego stosunki serbsko-kosowskie (podpisanego osta-tecznie wkwietniu 2013r�)19� Premier ipozostali członkowie rządu brytyjskiego składali również publiczne deklaracje dotyczące poparcia kosowskich dążeń wsprawie przyłączenia do Unii Europejskiej iNATO� Wliście gratulacyjnym skierowanym do Hashimiego Thaçiego20 zokazji ponownego objęcia stanowi-ska szefa rządu kosowskiego, D�Cameron wyraził przekonanie, że „przyszłość Kosowa jest uzależniona od włączenia się wprocesy integracji europejskiej […], aurzeczywistnienie tego celu powinno być podstawowym założeniem współ-pracy naszych rządów” (UNIMIK, 2011)� Również na oficjalnej stronie rządu brytyjskiego została umieszczona informacja ozamiarze wspierania (wformie działań bezpośrednich oraz podejmowanych wporozumieniu zinstytucjami Unii Europejskiej) wysiłków władz kosowskich „zmierzających do utrwalenia niepodległości ispoistości państwa, […] zapewnienia jego zróżnicowanej pod względem kulturowym ludności poczucia stabilności inależytych warunków rozwoju, jako czynników stanowiących podstawę przybliżenia […] członkostwa wstrukturach UE iNATO” (UK Government, 2015, Policy…)� Wypełnieniem tych deklaracji było skierowanie do Kosowa grupy ekspertów mających okre-ślić kierunki imetody demokratyzacji (wszczególności poprzez wytworzenie systemu należytej ochrony praw człowieka oraz praw mniejszości narodowych ietnicznych) iprywatyzacji, zachęcenie brytyjskich przedsiębiorców do otwie-rania swoich firm oraz inwestowania na terenie Kosowa, atakże wprowadzenie sędziów do stałego składu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii21 (rozpatrującego m�in� sprawy dotyczące zbrodni wojennych doko-

18 Zob� szerzej: „Even Hague cannot convince Belgrade to withdraw resolution (dailies)”, 2010, UNMIK�Media monitoring� Kosovo Media Highlights, s�1; Szpala M� (2015), Serbia pod presją Unii Europejskiej w sprawie Kosowa, http://www�osw�waw�pl/pl/publikacje/analizy/2010 – 09 – 15/serbia-pod-presja-unii-europejskiej-w-sprawie-kosowa�

19 Zob� szerzej: TVN24 (2014), Serbia normalizuje stosunki zKosowem. Jest bliżej Unii, http://www�tvn24�pl/wiadomosci-ze-swiata,2/serbia-normalizuje-stosunki-z-kosowem-jest-blizej-unii,320211�html; United Kingdom Government (2015), Foreign Secretary welcomes agreement between Kosovo and Serbia, https://www�gov�uk/government/news/foreign-secretary-welcomes-agreement -between-kosovo-and-serbia�

20 Hashim Thaçi (1968–) – polityk kosowski, jeden zprzywódców Armii Wyzwolenia Kosowa (Ushtria Çlirimtare e Kosovës), przewodniczący Demokratycznej Partii Kosowa (Partia Demokratike e Kosovës) od 2004r�, pełni funkcję premiera Kosowa od 2008r�

21 Wielką Brytanię wMiędzynarodowym Trybunale Karnym dla byłej Jugosławii reprezentowało 3 sędziów, tj� Richard May (1997 – 2004), Iain Bonomy (2004 – 2009) oraz Howard Morrison (od 2009r�)�

143bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

nanych na terenie Kosowa)22� Zperspektywy mieszkańców Kosowa największe znaczenie wkontaktach zWielką Brytanią miał jednak wymiar finansowy, wyra-żający się otrzymywaniem środków pomocowych zogólnej puli 10 mln GBP (pozostających wdyspozycji resortów spraw zagranicznych, obrony irozwoju międzynarodowego), przeznaczonych na utrzymanie brytyjskiego kontyn-gentu wramach operacji pokojowej EUFOR Althea prowadzonej przez Unię Europejską na obszarze Bośni iHercegowiny (od momentu zakończenia misji SFOR przez NATO wgrudniu 2004r�), wspieranie działań Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii mających na celu ukaranie winnych masakry wSrebrenicy23 oraz zbrodni wojennych wKosowie, atakże stworze-nie warunków umożliwiających uchodźcom kosowskim powrót do ojczyzny� Ponadto FCO wyasygnowało kwotę ok� 3 mln GBP zprzeznaczeniem na reformę administracji publicznej, systemów prawnych (wtym wytworzenie skutecznych metod zwalczania przestępczości zorganizowanej ikorupcji) oraz transformacji gospodarczej Albanii, Bośni iHercegowiny, Czarnogóry, Kosowa, Macedonii, Serbii iTurcji (UK Government, 2015, UK…)� Wrzeczywistości głównym celem programów pomocowych jest „umacnianie pozycji Wielkiej Brytanii na obsza-rach Bałkanów Zachodnich iTurcji, poprzez promowanie brytyjskich wartości iwpływów dyplomatycznych” (FCO, 2011)� Aponieważ wszystkie państwa powstałe po rozpadzie Jugosławii (leżące na południe od Chorwacji) ubiegają się lub deklarują zamiar ubiegania się oczłonkostwo wstrukturach Unii Euro-pejskiej iNATO, to nawet stosunkowo skromne dofinansowanie przebiegających wnich procesów stabilizacji politycznej idynamizacji rozwoju gospodarczego, pozwala Brytyjczykom sądzić, iż wten sposób pozyskują przyszłych sojuszników wobu organizacjach międzynarodowych� Równocześnie wdrożenie efektywnych

22 Zob� szerzej: UK Government (2015), Human Rights and Democracy Report launch, https://www�gov�uk/government/news/2012-annual-human-rights-and-democracy-launch;UK Government (2015), Improving human rights in Kosovo, https://www�gov�uk/government/priority/improving--human-rights-in-kosovo; UK Government (2015), Joint embassy statement on Post & Telekom of Kosovo privatisation, https://www�gov�uk/government/world-location-news/joint-embassy-statement-on-post-telekom-of-kosovo-privatisation; UK Government (2015), Increasing business with the Re-public of Kosovo, https://www�gov�uk/government/priority/increasing-business-with-the-republic--of-kosovo; UK Government (2015), Supporting British nationals in Kosovo, https://www�gov�uk/government/priority/supporting-british-nationals-in-kosovo�

23 Masakra wSrebrenicy to określenie masowych egzekucji dokonanych wdniach 12 – 16 lipca 1995r� przez oddziały serbskie na ok� 8000 muzułmańskich chłopców imężczyzn wokolicach miasta Srebrenica, które zostały uznane za największe ludobójstwo w Europie od czasu II wojny światowej�

144 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

programów zwalczania zorganizowanej przestępczości powoduje ograniczenie zjawiska emigracji zarobkowej, wtym nielegalnego podejmowania zatrudnienia na terenie Unii Europejskiej� Wtym kontekście poprawa sytuacji politycznej iekonomicznej na Bałkanach Zachodnich została uznana przez FCO za „swoisty sprawdzian umiejętności kształtowania przez UE kontaktów ze swoimi najbliż-szymi sąsiadami” (FCO, 2011)�

Pomimo deklaracji przedstawicieli rządu brytyjskiego wskazujących na potrzebę pogłębienia i rozszerzenia zakresu współpracy Wielkiej Brytanii iKosowa stosunki łączące oba państwa utrzymują niezmienny charakter od 2008r� Podsumowując istniejący stan rzeczy wartykule opublikowanym na łamach internetowego wydania „Diplomat Magazine” we wrześniu 2011r�, kosow-ski wiceminister spraw zagranicznych Petrit Selimi24 stwierdził realistycznie, że „sukces brytyjskiej polityki na Bałkanach to stabilny region zintegrowany zUE iNATO […], co zresztą leży również winteresie Kosowa, zpowodów bardziej oczywistych [niż wprzypadku Wielkiej Brytanii]� Czy później Wielka Brytania zapomni oKosowie, bądź czy Kosowo zapomni oWielkiej Brytanii? Zpewno-ścią, nie� Wzajemne stosunki zintensyfikują się istaną się bardziej zróżnicowane� Będziemy jednym zwielu członków UE stojących po stronie Wielkiej Brytanii (podobnie jak ona po naszej) wsprawach dotyczących wszystkich aspektów życia publicznego […]� Relacje ekonomiczne ukształtują nie tyle działania rządowe, co raczej kontakty indywidualnych przedsiębiorców oraz odbiorców ich towarów iusług […]� Mamy również nadzieję, że nadal będą się rozwijały nasze kontakty kulturalne, które zostały nawiązane bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych: przecież pierwszym przedstawieniem wystawionym wKosowskim Teatrze Narodowym był szekspirowski „Hamlet” wreżyserii Davida Gotharda25, asłynny brytyjski zespół Morcheeba26 dał pamiętne wystąpienie wubiegłym roku wPrisztinie� […] Stosunki międzynarodowe stanowią sumę indywidualnych kontaktów ludzi zamieszkujących wróżnych krajach� Takie kontakty między Wielką Brytanią aKosowem nieustannie się rozwijają� Jako przykład można wskazać kosowskich studentów na uczelniach brytyjskich, których liczba jest wprawdzie niewielka, ale zroku na rok coraz większa� […] Natomiast Brytyj-

24 Petrit Selimi (1979–) – kosowski dziennikarz ipolityk, jest wiceministrem spraw zagranicznych Kosowa od 2011r�

25 David Gothard jest znanym brytyjskim reżyserem iproducentem teatralnym ifilmowym�26 Morcheeba to występujący od 1995r� brytyjski zespół wykonujący muzykę zpogranicza trip-

-hopu, rocka, folk-rocka, popu oraz tzw� muzyki dorosłego słuchacza (adult contemporary)�

145bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

czycy, tacy jak publicysta Christopher Hitchens27, historyk Noel Malcolm28, poli-tyk Denis MacShane29, aktywistka na rzecz praw człowieka Bianca Jagger30, czy generał Sir Mike Jackson31, poprzez rozwijanie swoich zainteresowań związanych zKosowem iich propagowanie wInternecie, zwracają uwagę rosnącej liczby osób na charakter relacji łączących oba państwa� Ponadto Wielka Brytania iKosowo zawarły ostatnio porozumienie dotyczące rozbudowania wzajemnych kontaktów środowisk kulturalnych, dyplomatycznych iakademickich za pośrednictwem […] British Council� Nasza przyjaźń będzie więc kontynuowana, pogłębiana irozszerzana na kolejne sfery życia publicznego” (Selimi, 2014)�

Czynnikiem determinującym charakter stosunków brytyjsko-kosowskich jest ogromna dysproporcja potencjałów obu państw we wszystkich możliwych

27 Christopher Eric Hitchens (1949 – 2011) – brytyjski pisarz, dziennikarz ikrytyk literacki, pu-blikujący swoje teksty wwielu opiniotwórczych magazynach brytyjskich iamerykańskich, m�in�: Free Inquiry, New Statesman, The Atlantic, The London Review of Books, The Nation, The Times Literary Supplement, The Wall Street Journal oraz Vanity Fair; był autorem ponad 20 książek poświęconych współczesnym wydarzeniom politycznym ikwestiom religijnym� „Hitchens napisał wiele listów, re-portaży ifelietonów poświęconych Kosowu dla liczących się magazynów, począwszy od Vanity Fair iThe Washington Post, askończywszy na periodykach zachodnioeuropejskich, na łamach których podjął polemikę […] dotyczącą podstaw wojny wKosowie� […] Martwił się, że Clinton przekona premiera Blaira do wypracowania wramach porozumienia NATO iRosji kompromisowego rozwią-zania podziału Kosowa iuznania sprawy jego albańskich mieszkańców za niegodną uwagi” (Selimi, 2015)�

28 Noel Malcolm (1956–) – brytyjski dziennikarz (publikujący swoje teksty na łamach Daily Te-legraph iThe Spectator do 1995r�), pisarz ihistoryk, autor kontrowersyjnej „Krótkiej Historii Kosowa” (wydanej w1998r�)�

29 Denis MacShane (1948–) – były brytyjski polityk laburzystowski, był parlamentarnym podse-kretarzem stanu wministerstwie spraw zagranicznych iWspólnoty Narodów odpowiedzialnym za sprawy Bałkanów iAmeryki Łacińskiej wlatach 2001 – 2002 oraz ministrem stanu ds� europejskich wlatach 2002 – 2005, jest autorem książki „Dlaczego Kosowo wciąż jest ważne?” (Why Kosovo still matters?) wydanej w2011r�

30 Bianca Jagger (1945–) – brytyjska modelka, aktorka, działaczka na rzecz praw człowieka, jest ambasadorem dobrej woli Rady Europy, założycielką iprzewodniczącą Fundacji Bianki Jagger na rzecz Praw Człowieka (Bianca Jagger Human Rights Foundation), członkiem Rady Zarządzającej amerykańskiej Amnesty International; wwygłaszanych publicznie oświadczeniach, artykułach pra-sowych, programach radiowych itelewizyjnych oraz na forach internetowych wielokrotnie domagała się rozliczenia winnych zbrodni wojennych izbrodni ludobójstwa popełnionych na obszarach postjugosłowiańskich�

31 Michael David „Mike” Jackson (1944–) – brytyjski emerytowany generał, był dowódcą wielo-narodowej dywizji wykonującej na terenie Bośni iHercegowiny misję pokojową wramach sił IFOR w latach 1995 – 1996, głównodowodzącym korpusu sił szybkiego reagowania NATO w latach 1997 – 2000, głównodowodzącym brytyjskich sił lądowych wlatach 2000 – 2003 oraz szefem brytyj-skiego sztabu generalnego wlatach 2003 – 2006�

146 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

sferach� Wielka Brytania, zamieszkała przez ponad 63,18 mln ludności (wg danych z2011r�) zajmuje pod względem zaludnienia 22 miejsce wskali globalnej (ONS, 2015)� Jest krajem wysokorozwiniętym, którego innowacyjna gospodarka zajmuje 6 i8 miejsce na świecie pod względem odpowiednio wartości wytwo-rzonego produktu krajowego brutto (2,49 bln USD, tj� ok� 39 tys� USD per capita w2012r�) iwartości parytetu siły nabywczej (2,39 bln USD, tj� ok� 37 tys� USD per capita w2012r�) (IMF, 2015, Report… UK)� Ojej pozycji politycznej decy-duje członkostwo wnajważniejszych strukturach europejskich (tj� UE iRadzie Europy), atlantyckich (tj� NATO iOECD) oraz światowych (tj� G8, G20, WTO iWspólnocie Narodów), atakże status stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ�Ze względu na stacjonowanie wojsk brytyjskich wok� 80 państwach świata oraz utrzymywanie arsenału nuklearnego (obejmującego obecnie ok� 200 głowic) wydatki ponoszone przez Wielką Brytanię na cele militarne (które wynosiły 62,7 mld USD w2011r�) są mniejsze jedynie od wydatków Stanów Zjednoczonych, Chin iRosji (SIPRI, 2015)� Tymczasem Kosowo zamieszkuje zaledwie ok� 1,7 mln ludności (wg szacunków z2011r�) (Enti iStatistikës së Kosovës, 2011), której obecna struktura etniczna wykrystalizowała się dopiero po emigracji kilkuset tysięcy Serbów iCyganów wpołowie ubiegłej dekady� Wartość wytworzonego produktu krajowego brutto (6,49 mld USD, tj� 3,8 tys� USD per capita w2011r�) (IMF, 2014, Report…) oraz parytetu siły nabywczej (14,50 mld USD, tj� 8,5 tys� USD per capita w2013r�) (IMF, 2015, Report… Kosovo) daje gospodarce kosowskiej 144 miejsce wśród innych gospodarek narodowych� Na płaszczyźnie politycznej poważnym problemem pozostaje odmowa uznania Kosowa przez znaczną część społeczności międzynarodowej (m�in� Argentynę, Brazylię, Chiny, Hiszpanię, Indie, Indonezję, Iran, Meksyk, Republikę Południo-wej Afryki iRosję), co uniemożliwia temu krajowi ubieganie się oczłonkostwo wwiększości organizacji międzynarodowych� Oprócz istnienia przesłanek decy-dujących oobiektywnej słabości politycznej iekonomicznej Kosowa, należy także wskazać, że nie znajduje się ono wcentrum zainteresowań Wielkiej Brytanii, awzajemne kontakty zostały nawiązane niejako przy okazji wypełniania przez Brytyjczyków „moralnego zobowiązania” nie tyle wobec konkretnej nacji, co raczej całej ludzkości� Wtym kontekście zupełnie naturalne wydaje się przyjęcie przez oba państwa takiej formuły relacji, która uwzględniając indywidualne możliwości ioczekiwania każdej ze stron, przyznaje im zróżnicowane prawa iobowiązki� Paternalistyczna pozycja Wielkiej Brytanii wyraża się zatem nie tylko poprzez oddziaływanie na kierunki aktywności politycznej oraz rozwój gospodarczy ispołeczny Kosowa, lecz również występowaniem wobronie inte-

147bartłomiej H. toszek: Rola Kosowa w brytyjskiej polityce zagranicznej

resów słabszej strony na forum organizacji międzynarodowych (wszczególności Unii Europejskiej iNATO) oraz wstosunkach zpaństwami trzecimi� Natomiast mieszkańcy Kosowa poprzez korzystanie z udzielanej przez Brytyjczyków na bieżąco pomocy wojskowej, politycznej ifinansowej oraz udostępnienie know-how (m�in� wsferach dotyczących tworzenia, wdrażania iegzekwowania rozwiązań prawnych, podnoszenia jakości administracji publicznej, rozwi-jania produkcji przemysłowej irolnej, nawiązywania kontaktów handlowych oraz implementacji rozwiązań technicznych służących ochronie środowiska iwykorzystywaniu odnawialnych źródeł energii) zaciągnęli wobec Wielkiej Brytanii dług wdzięczności, którego spłata jest tym trudniejsza, że jej termin ani warunki nie mają wymiaru formalnego, ajedynie moralny� Nawet jeżeli obecnie Kosowo nie stanowi liczącego się gracza na europejskiej scenie politycznej, to wprzypadku jego wejścia do Unii Europejskiej iNATO istnieje spora szansa, że kosowscy politycy będą głosowali wtych organizacjach wsposób odpowiadający życzeniom brytyjskim� Dalekosiężna polityka Wielkiej Brytanii zmierzająca do pozyskania przyszłego sojusznika wewnątrz struktur europejskich wydaje się zatem przynosić pożądane efekty, służąc równocześnie stabilizacji irozwojowi tej części Bałkanów Zachodnich�

BiBliografia:

Blair, T� (2011)� Podróż� Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga�Enti iStatistikës së Kosovës (2011)� Population and Housing Census in Kosovo. Prelimi-

nary Results – June 2011� Pristina: Enti iStatistikës së Kosovës�Foreign and Commonwealth Office (FCO) (2011)� Diplomatic Influence & Values (DIV)

Fund 2011/12 – 2014/15� London: Foreign and Commonwealth Office�Gołembski, F� (2011)� Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii� Warszawa: Wydawnictwo

ASPRA-JR�Harvey, M� (2011)� Perspectives on the UK’s Place in the World� London: Chatham House�International Monetary Fund (IMF) (2014)� Report for Selected Countries and Subjects.

Kosovo. Gross domestic product, current prices�http://www�imf�org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept�aspx?sy=2008&ey-

=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=�&br=1&c=967&s=NGDPD%2CPP-PGDP&grp=0&a=&pr�x=34&pr�y=5�

International Monetary Fund (IMF) (2015)� Report for Selected Countries and Subjects. Kosovo. Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) valuation of country GDP�

http://www�imf�org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept�aspx?pr�x=58&pr�y =17&sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=�&br=1&c=967&s=PPPGDP&grp=0&a=�

148 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Łastawski, K� (1979)� Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii 1945 – 1956� Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe�

Norton-Taylor, R� (2008)� New mission for British troops in Kosovo, „The Guardian”�Office for National Statistics (ONS) (2015)� 2011 UK Census�http://www�ons�gov�uk/ons/guide-method/census/2011/uk-census/index�html�Pavlowitch, S�K� (2009)� Historia Bałkanów (1808 – 1945)� Warszawa: Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego�Selimi Petrit (2014)� Kosovo-British Relations�http://www�diplomatmagazine�com/issues/2011/september/503-kosovo-british-rela-

tions-v15 – 503�html�Trevelyan, G�M� (1963)� Historia Anglii� Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe;UK Government (2015)� Policy promoting stability throughout the Western Balkans�https://www�gov�uk/government/policies/promoting-stability-throughout-the-western-

balkans�UK Government (2015)� UK and Kosovo� https://www�gov�uk/government/world/

kosovo�UNMIK Media monitoring: Kosovo Media Highlights (2011)� Cameron: Dialogue, an

important moment for Kosovo (Express). Pristina: UNMIK�Zins, H� (1995)� Historia Anglii� Wrocław–Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Zakładu

Narodowego im� Ossolińskich – Wydawnictwo Bellona�

vol� 50/2016, ss� 149–157ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�09

ZNAcZeNie irAńSkiej OpOZycji ANtyreżimOWej DlA pOlityki ZAgrANicZNej bArAckA ObAmy

tHe meANiNg Of tHe irANiAN ANti-regime OppOSitiON fOr tHe fOreigN pOlicy Of bArAck ObAmA

Maciej Milczanowski*

* Wyższa Szkoła Informatyki iZarządzania wRzeszowie, Katedra Bezpieczeństwa Wewnętrznego�

— AbstrAkt —

Od 1979 roku reżim irański jest wzasadniczym konflikcie ze światem Zachodu, a szczególnie zUSA iWielką Brytanią oraz Izraelem� Wtak długim okresie dochodziło do okresowych zmian, z którymi administracja USA wiązała pewne nadzieje� Niemniej jednak, mimo chwilowych okresów pozornej odwilży wstosunkach dwu-stronnych, za każdym razem następował powrót do tradycyjnej wrogości między Islamską Repu-bliką Iranu aUSA�Jednocześnie społeczeństwo irańskie jest narażone na nieustanne represje ze strony władz� Zachodzi więc zasadnicze pytanie, wjaki sposób iczy wogóle Zachód, aprzede wszystkim USA jako mocarstwo globalne, onaj-większym potencjale militarno-operacyjnym pozwalającym na oddziaływanie w każdym rejonie świata, powinny reagować na sytuację iwydarzenia wIranie�Celem artykułu jest poddanie analizie charakteru oraz sposobów działania najważniejszych irań-skich grup opozycyjnych, atakże ich znaczenia dla programu politycznego USA zawartego wtzw� doktrynie Obamy (2009)� Analiza najważniej-

— AbstrAct —

Since 1979, the Iranian regime is in afundamen-tal conflict with the Western world, especially the US, Britain, and Israel� In such along period, there have to be periodic changes which the US administration had some high hopes for� How-ever, despite temporary periods of apparent thaw in bilateral relations, each time it is followed by areturn to the traditional hostility between the Islamic Republic of Iran and the United States� At the same time, Iranian society is exposed to constant repression from the authorities� There is, therefore, afundamental question, how, or even if, the West, and primarily the US as aglobal power, with the biggest military and operational potential, allowing for interaction in every region of the world, should react to the situation and developments in Iran�The aim of the article is to review the nature and methods of operation of main Iranian opposition groups as well as their significance for the politi-cal program contained in the so-called Obama’s doctrine (2009)� Analysis of major opposition groups will determine the degree of their pos-

150 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

SMART POWER bArAckA ObAmy i irAN

Już w2004 roku prof� Joseph Ney (2004) zaproponował oparcie polityki USA na koncepcji Smart Power (Milczanowski, 2014) Koncepcja ta została określona podstawą polityki zagranicznej wczasie prezydentury Baracka Obamy� Wjego administracji sekretarzem stanu została Hillary Clinton, która już wtrakcie wstępnego przesłuchania na to stanowisko określiła zasady funkcjonowania nowej doktryny bezpieczeństwa narodowego jako wpełni opartej na Smart Power� H�Clinton (2009)� Koncepcję tę wyjaśniała następująco: „[…] pełen wachlarz narzędzi wnaszej dyspozycji – dyplomatycznych, ekonomicznych, wojskowych, politycznych, prawnych ikulturowych – wybór właściwego narzę-dzia lub kombinacji narzędzi, stosowanie dla danej sytuacji� Zgodnie ze Smart Policy, dyplomacja będzie podstawą polityki zagranicznej […]”1� Koncepcja ta polega na wykorzystaniu szerokiej palety dostępnych narzędzi, zaliczanych do Hard Power zjednej, atakże Soft Power zdrugiej strony� Określenie smart ma oznaczać dobór iodpowiednie zestawianie różnych narzędzi wnajwłaściwszy sposób wzależności od wielu czynników (Nye, 2004)�

Pierwsze lata prezydentury Baracka Obamy były bardzo obiecujące� USA wycofały wojska zIraku, próbowały nawiązać nowe relacje zRosją iIranem, pierwsze publiczne wystąpienia prezydenta USA zyskiwały mu wielu sympa-tyków na całym świecie� Barack Obama bardzo starał się udowodnić, że jest zupełnie innym prezydentem niż jego poprzednik na tym stanowisku, czego konsekwencją miało być stosowanie Smart Power zamiast środków militarnych� Barack Obama zaczął realizację swojego programu poprawy relacji zIranem (Shahram Akbarzadeh, 2011) od wystosowania przesłania do narodu irańskiego

1 „[…] the full range of tools at our disposal – diplomatic, economic, military, political, legal, and cultural – picking the right tool, or combination of tools, for each situation� With smart power, di-plomacy will be the vanguard of foreign policy […]”�

szych grup opozycyjnych pozwoli na określenie stopnia możliwej ich współpracy zUSA, jak iich potencjału do sprawowania władzy w Iranie wsposób jak najbardziej demokratyczny�

Słowa kluczowe: Iran, USA, opozycja, polityka międzynarodowa, konflikt międzynarodowy

sible cooperation with the US and their capacity to exercise power in Iran in the most democratic way�

Keywords: Iran, USA, opposition, international policy, international conflict

151maciej milczanowski: Znaczenie irańskiej opozycji antyreżimowej

oraz rządzących tym państwem (Obama, 2009b; 2014)� Prezydent obiecywał odmrożenie stosunków bezpośrednich zprzywódcami Iranu� Przemówienie wKairze (2009a) było symboliczne dla nowej doktryny prezentowanej przez prezydenta Obamę� Jednocześnie jako Hard Power administracja Stanów Zjedno-czonych rozwijała działania związane ztzw� track two diplomacy (Agha, Feldman, Khalidi, Schiff, 2003)� Prowadzono programy globalnej inwigilacji, szpiegując nawet delegatów państw wONZ czy prywatne telefony przywódców państw sojuszniczych� USA wycofywały się zbezpośrednich działań militarnych, ale wto miejsce znacznie rozwinęły operacje nieoficjalne prowadzone za pomocą tzw� UFV (Unmaned Flying Vehicles), bezzałogowych statków latających, popu-larnie zwanymi dronami, operacji oddziałów wojsk specjalnych czy też służb wywiadowczych�

Tak więc wistocie działania obu prezydentów sprawujących swój urząd po 11 września 2001 opierały się wdużej mierze na Hard Power, szczególnie wtzw� wojnie zterroryzmem� Soft Power stała się jednak narzędziem do naprawiania relacji międzynarodowych USA wczasie prezydentury Baracka Obamy� Wpraw-dzie niekwestionowana dominacja militarna (wtym też globalny monopol na dostęp do informacji) USA na świecie sprawia, że państwo to może obrać taką doktrynę, jaką zechce, jednak nawet dla tak potężnego państwa skutki błędnych działań są bardzo znaczące� Sposób prowadzenia operacji militarno-politycznych wAfganistanie iIraku rozpoczętych przez prezydenta Georga W�Busha stworzył takie okoliczności, które zmusiły następnego prezydenta do radykalnej zmiany polityki USA przechodzącej zHard do Soft Power� Mimo tego, że prezydent Obama pochodzi zobozu demokratycznego, część jego działań na Bliskim Wschodzie nadal oparta jest na środkach militarnych�

OpOZycjA ANtyreżimOWA W irANie

Analiza grup opozycyjnych wIranie stwarza szereg trudności� Zjednej strony grupy te są mocno podzielone iczęsto wrogo do siebie nastawione, azdrugiej wszystkie grupy opozycyjne dokładają wszelkich starań, aby ich wizerunek był jak najbardziej dostosowany do wzorców demokratycznych, nawet zachodnich� Jedne są silnie infiltrowane lub nawet sterowane przez reżim, udając jedynie opozycję, ainne zkolei popadają wradykalizm, który wrazie objęcia przez nie władzy stanowiłby zapewne większe zagrożenie dla mieszkańców Iranu niż władza mułłów�

152 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Jedną znajlepiej zorganizowanych organizacji antyreżimowych jest Mujahe-deen e-Khalq (MeK) nazywana też People’s Mojahedin of Iran (PMoI)� Organizacja została założona przez Masuda Radżawiego ijest prowadzona przez niego ijego żonę Marjam Radżawi� Organizacja ta była uznawana za terrorystyczną od 1997 roku istało się to wtedy, gdy urząd prezydenta obejmował wIranie Moham-mad Chatami uznawany za reformatora� Wprowadzenie na listę organizacji terrorystycznych skrajnie wrogiej władzom Iranu MeK wyglądało raczej na gest dobrej woli ze strony administracji USA wcelu ocieplenia stosunków znowymi władzami Iranu� Niemniej jednak, sposób działania MeK, jak ifunkcjonowanie tej grupy jest zbliżone raczej do sekty niż do organizacji odemokratycznych fundamentach (Rubin, 2003)� Niezależnie od charakteru tej grupy, w2003 roku jej członkowie zamieszkujący wIraku wCamp Ashraf otrzymali od władz USA gwarancje bezpieczeństwa� Jednakże, gdy wojska koalicyjne wycofały się zIraku, władze tego państwa zdominowane przez Szyitów, zpremierem Nurim Al-Malikim na czele, podjęły kilkakrotnie próby rozbicia tej grupy� Momentem kulminacyjnym akcji przeciw Camp Ashraf był dzień 1 sierpnia 2013, gdy uzbro-jona grupa ludzi wdarła się do obozu, zabijając 52 osoby (NCRI, 2013; NCRI 2014)� Wydarzenia te stały się jedną zprzyczyn usunięcia MeK zlisty organizacji terrorystycznych FTO (Foreign Terrorist Organizations) (Bahgat, 2004)�

Komórki MeK są rozsiane po całej Europie Zachodniej – najważniejsza siedziba znajduje się we Francji oraz wUSA�Na bazie tej organizacji stworzono też National Council of Resistance of Iran (NCR-I)� Ze strony internetowej tego sojuszu organizacji opozycyjnych można dowiedzieć się, że jest to mode-lowa struktura demokratyczna, stanowiąca rodzaj parlamentu działającego na uchodźctwie, składająca się wpołowie zkobiet, mniejszości religijnych ietnicznych wIranie (Żydzi, chrześcijanie, Kurdowie, sunnici)� Organizacja ta ma też stosować jedynie pokojowe metody działania wcelu zmiany sytuacji wIranie2� Taki sposób autoprezentacji powodował sympatię wielu środowisk zachodnich dla tej inicjatywy� Niestety istnieją świadectwa świadczące ozupełnie innym charakterze tej organizacji� Wynika znich, że jest to raczej rodzaj sekty, wktórej stosowana jest tzw� silna indoktrynacja już wśród dzieci, które separuje się od rodziców� Dzieci te są wychowywane wduchu zupełnego posłuszeństwa władzom organizacji, aszczególnie Marjam Radżawi� Członkowie tej organizacji nie integrują się ze społeczeństwami krajów, wktórych przebywają� Zamiast tego zakładają szkoły zprogramem nauczania dostosowanym do systemu totalnej

2 http://www�ncr-iran�org/en/about/our-resistance, 26�09�2014�

153maciej milczanowski: Znaczenie irańskiej opozycji antyreżimowej

indoktrynacji� Wefekcie organizacja ta przygotowuje ślepo posłusznych woli Radżawi członków, którzy są gotowi do każdego poświęcenia dla swojej liderki� Wtej sytuacji wspieranie organizacji otakiej charakterystyce stanowi wielkie zagrożenie, zarówno dla Zachodu, jak iprzede wszystkim dla samych Irańczyków (HRW, 2005; RAND, 2009; Rubin, 2003)�

Innymi organizacjami istotnymi dla relacji między USA aIranem są: National Iranian American Council (NIAC), zwana też American Iranian Council (AIC)3� Organizacja ta założona wUSA, za główne zadanie stawia sobie poprawienie relacji amerykańsko-irańskich� Jej liderzy utrzymują, że Iran to państwo zupełnie demokratyczne iwolne, stawiając na tym samym poziomie sytuację społeczno--polityczną Iranu iUSA� Wsytuacji rosnącej w2013 i2014 roku liczby egzekucji, ograniczania praw człowieka iwkońcówce roku 2014 akcji, na którą władze nie reagowały, awktórej kobiety ubierające się niewystarczająco stosownie są celem ataków, wwyniku których są brutalnie okaleczane, twierdzenie, że Iran jest państwem wolnym, jest mało wiarygodne� Organizacja ta jest więc raczej ekspozyturą iośrodkiem propagandowym władz irańskich, będąc jednocześnie finansowaną też ze źródeł amerykańskich�

Jedyną organizacją – czy raczej ruchem obywatelskim, oznaczącej sile izcelem demokratyzacji Iranu, wydaje się tzw� Green Movement (GM)� Liderzy GM dystansują się zdecydowanie od MeK zdwóch powodów� Po pierwsze GM działa głównie wsamym Iranie� Dlatego jakiekolwiek powiązania zradykalną MeK4, koncentrowałyby uwagę władz na GM� Zdrugiej strony MeK oskarża wszystkie organizacje, które nie współpracują znimi, ozdradę ikolaborację zwładzami Iranu iwszczególny sposób tyczy się to właśnie GM� Zpewnością jest wtym część prawdy, bowiem GM nie jest wstanie uniknąć infiltracji, działając wpaństwie rządzonym przez reżim religijny, jednak to nie neguje opozycyjności całego ruchu� Zarówno władze Iranu, jak iNIAC są skłonne oskarżać GM owspółpracę zMeK, gdyż to pomaga zwracać społeczeństwo Iranu przeciw GM, awłaśnie brak poparcia społecznego najbardziej osłabia opozycję� GM odgrywa jednak także pewną rolę wbieżącej polityce Iranu, bowiem prezydent wybrany w2013 roku, Hasan Rouhani, jako jedno ze swoich haseł wyborczych ogłosił obietnicę działań na rzecz uwolnienia zaresztu domowego dwóch liderów GM: Mirhossein Mousavi oraz Mahdi Karrubi, aresztowanych wraz zdwoma innymi przywódcami ruchu GM (Hoseinem-Ali Montazerim oraz Mohamadem Khatamim) wwyniku

3 http://www�iran-resist�org/article5067�html�4 http://www�salon�com/2011/03/26/iran_green_movement/�

154 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

protestów przeciw, ich zdaniem, sfałszowanym wyborom w2009 roku (Aseman Daily News, 2009)� Jednakże gra polityczna wewnątrz Iranu jest bardzo zawiła idlatego nie należy zarówno zbytnio ufać prezydentowi wjego umiarkowanie wsprawowaniu władzy, ani też obaj liderzy GM nie cieszą się zaufaniem całego ruchu, nie wspominając oreszcie społeczeństwa� Podnoszona jest kwestia funkcjo-nowania obu liderów GM we władzach Iranu, współtworząc reżim (Ganji, 2014)� Mało wiarygodny jest też prezydent Rouhani, który stara się wykreować fałszywy obraz walki politycznej wIranie, wktórym po jednej stronie stawia tzw� liberałów, ze sobą na czele, iwtej samej linii obu liderów GM, apo drugiej stronie, jako „twardogłowych”, konserwatystów – którymi mają być zwolennicy najwyższego przywódcy Iranu ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego� Obecny najwyższy przy-wódca Iranu – ajatollah Ali Chamenei, nie jest tu wymieniany wżadnym obozie, co także wskazuje na faktyczne intencje prezydenta Rouhaniego� Prawdziwa siła GM tkwi jednak nie wliderach, ale wogromnym społecznym poparciu tego ruchu wIranie, co ujawniło się zcałą siłą w2009 roku podczas manifestacji przeciw sfałszowanym (zdaniem liderów GM) wyborom, wktórych zwyciężył Mahmud Ahmadineżad (Khalaji, Clawson, Singh, Sazegara, 2009)�

Grupa opozycyjna omniejszym poparciu wśród Irańczyków, ale też ważna zpolitycznego punktu widzenia to Iranian National Council zRezą Pahlawim� Pahlawi jest najstarszym synem byłego szacha Iranu, który został zmuszony do ucieczki wwyniku rewolucji islamskiej� Obecnie nie rości on sobie prawa do tytułów, jakie mogłyby mu się należeć jako następcy tronu, lecz raczej pozuje na lidera jednego zugrupowań wramach demokratycznej rywalizacji (Pahlavi, 2014)5� Oczywiście jego sytuacja jest bardzo skomplikowana wskutek tego, wjaki sposób jego ojciec sprawował władzę wIranie� Niemniej jego działania świadczą zarówno omożliwościach porozumienia zinnymi grupami opozycyjnymi, jak iumiejętności gromadzenia poparcia społecznego� Słabością Pahlaviego jest jednak to, że nie ma praktycznie żadnych możliwości działania na terenie własnego kraju�

WNiOSki

Barack Obama, tak jak zapowiadał, od początku swojej prezydentury próbował ocieplić relacje zreżimem wIranie (Sick, 2009)� Niemniej jednak władze wTehe-ranie były skłonne do wysyłania porozumiewawczych sygnałów tylko wtedy,

5 http://www�rezapahlavi�org�

155maciej milczanowski: Znaczenie irańskiej opozycji antyreżimowej

gdy skłaniała ich do tego wewnętrzna sytuacja� Dlatego też gdy spacyfikowano demonstracje po wyborach w2009 roku, relacje irańsko-amerykańskie stały się znów wrogie (Porter, 2009)� Mimo więc planu rozprężenia stosunków irańsko--amerykańskich USA pozostały przy sankcjach iizolowaniu Iranu (Leyne, 2010; Kaussler 2012)�

Wnegocjacjach zIranem istotne jest to, że realną władzę posiada Najwyższy przywódca duchowny oraz zależnie od sytuacji tzw� Korpus Strażników Rewo-lucji (Safshekan, Sabet, 2010; Blanche 2014)� Prezydent jest od nich zupełnie zależny� Pomiędzy tymi ośrodkami władzy istnieje więc raczej współpraca, anie rywalizacja, ani też prezydent nie ma możliwości kontrolowania przywódcy duchowego Iranu, ani Korpusu Strażników Rewolucji� Właśnie dlatego opozycja powinna stanowić punkt odniesienia dla przywódców USA, chcących odgrywać rolę polityczną na Bliskim Wschodzie� Wnegocjacjach zIranem należy więc uwzględnić analizy reżimu dokonywane przez poszczególne grupy opozycyjne� Jednakże pozyskiwane iprzekazywane przez nie informacje muszą być stosow-nie weryfikowane, gdyż każda znich ma swoje własne cele imotywy� Zarówno osłabianie reżimu wIranie poprzez dalszą izolację, jak iwzmacnianie przez ewentualną współpracę (wwyniku ewentualnego porozumienia nuklearnego lub przy zwalczaniu ISIS) mogą powodować podobnie negatywne skutki� Przejęcie władzy wIranie przez MeK czy NIAC lub utrzymywanie władzy przez ajatolla-hów wsytuacji słabnącej gospodarki irosnącego niezadowolenia społecznego tak samo mogą doprowadzić kraj nad przepaść� Zarówno więc prowadzenie negocjacji zIranem, gdzie jedynym priorytetem jest zatrzymanie programu nuklearnego prowadzonego wcelach wojskowych (Cooper, Landler, 2009), jak ifinansowanie ugrupowań będących ekspozyturami władz irańskich czy radyka-łów ometodach działań zbliżonych do sekty, stanowią przejaw isą jednocześnie wynikiem symplifikacji całego problemu, atakże przejawem braku przeglądu sytuacji geopolitycznej, co wcześniej doprowadziło zachodniego sąsiada Iranu do upadku�

Co bardzo istotne, właśnie przykład Iraku, ale też Libii, Syrii czy Afganistanu powoduje, że żadne zliczących się ugrupowań opozycyjnych nie ma na celu sprowokowania interwencji militarnej wcelu obalenia reżimu sprawującego władzę wIranie (Ganji, 2014)� Reza Pahlawi wjednym zwywiadów przedstawia nawet polski model zmiany systemu politycznego zkońcówki lat 80�, jako opty-malny – także dla Iranu (Pahlavi 2013)� Operacja militarna byłaby katastrofą nie tylko dla Iranu, musiałaby mieć też bardzo negatywne konsekwencje dla całego regionu� Wtym przypadku umiarkowana polityka prezydenta Obamy,

156 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

który stosuje intensywne negocjacje idziałania wramach tzw� „track two diplo-macy”, atakże utrzymywanie dotkliwych sankcji, jak również ingerencje wrynek paliw powodujące obniżenie ceny ropy, od której wdużej mierze uzależniony jest reżim irański, są – jak się wydaje – jedyną drogą do wywarcia wpływu na władze izmuszenia ich do zmiany polityki zarówno wewnętrznej, jak iregio-nalnej� Kontrowersje może natomiast wzbudzać sposób realizacji tych założeń iich skuteczność� Jakkolwiek metody dyplomatyczne niemal zawsze są lepsze of konfliktu zbrojnego, dlatego negocjacje zIranem ipróby zawarcia porozumienia powinny być odbierane pozytywnie, to jednak rola grup opozycyjnych, atakże wsparcia dla Green Movement, wydaje się niedostateczna� Zdrugiej strony wydaje się, że duże wsparcie organizacyjne ifinansowe dla MeK iNIAC oraz NCRI nie przynosi żadnej korzyści jedynej umiarkowanej opozycji – czyli GM�

BiBliografia:

Agha, A�Feldman, S�Khalidi, A�Schiff, Z� (2003)� Track-II Diplomacy� Cambridge, MA: MIT Press�

Akbarzadeh, S�(2011)� Democracy Promotion versus Engagement with Iran� Journal of Contemporary Asia, Vol� 41, No� 3, August, pp� 470 – 482

Aseman Daily News(2009)� (wjęz� perskim) zdnia 5 lipca�Bahgat, G� (2004)� The War on Terrorism: The Mujahedeen e-Khalk Saga� Studies in

Conflict & Terrorism, vol. 27, 2004, pp 377 – 385�Blanche, E� (2014)� Rouhani vs Revolutionary Guards’� The Middle East, March�Clinton, H�R� (2009)� Nomination Hearing To Be Secretary of State, Senate Foreign

Relations Committee Washington, DC�Pobrane z: https://www�state�gov/secretary/rm/2009a/01/115196�htm�

Cooper, H�Landler, M� (2009)� For Obama, Pressure to Strike Firmer Tone� New York Times, June 18�

Ganji, A� (2014)� Iran’s Green Movement Five Years Later: Defeated’ But Ultimately Victorious� Pobrano z: http://www�huffingtonpost�com/akbar-ganji/iran-green--movement-five-years_b_5470078�html�

HRW� (2005)� Human Rights Watch, No Exit: Human Rights Abuses Inside the Mojahedin Khalq Camps� Pobrano z: http://www�unhcr�org/refworld/docid/45d085002�html�

http://www�iran-resist�org/article5067�html (accessed 10�09�2014)�http://www�salon�com/2011/03/26/iran_green_movement/ (accessed 10�09�2014)�Kaussler, B�Newkirk, A�B� (2012)� Diplomacy in Bad Faith: American–Iranian Relations

Today� Diplomacy & Statecraft, 23, s�366 – 367�Khalaji, M; Clawson, P; Singh, M; Sazegara, M� (2009)� Iran’s ‘Election’: What Happened?

What Does It Mean?, Washington Institute for Near East Policy, Policy Watch #1537: Special Policy Forum Report�

157maciej milczanowski: Znaczenie irańskiej opozycji antyreżimowej

Leyne, J� (2010)� Iran Hit by Fresh UN Nuclear Sanctions Threat, BBC�Pobrano z: http://www�bbc�co�uk/news/10124238�

Milczanowski, M� (2014)� Smart Power and the golden mean in USpolicy, My Point of View� Pobrano z: http://mmilczanowski�wordpress�com/2014/09/23/smart-power--and-the-golden-mean-in-us-policy/�

NCRI� (2013)� US-UN-MEK: Kill the messenger not the dictator� Pobrane z: http://www�ncr-iran�org/en/camp-ashraf-massacre-sept-2013/15225-us-un-mek-kill-the-messenger-not-the-dictator�

NCRI� (2014)� Five years after massacre at Camp Ashraf on July 28 – 29� Pobrane z: http://www�ncr-iran�org/en/news/ashraf-liberty/16904-five-years-after-massacre-at-camp-ashraf-on-july-28 – 29 – 2009�

Nye, Jr� J�S�(2004)� Soft Power: The Means To Success In World Politics, New York�Obama, B� (2014)� President Obama’s Nowruz Message to the Iranian People, The

White House� Pobrane z: http://www�whitehouse�gov/photos-and-video/video/2014/03/20/president-obama-s-nowruz-message-iranian-people�

Obama, B� (2009a)� ANew Beginning, Remarks Cairo University. Speech in Cairo: Egypt� Pobrane z: http://www�state�gov/p/nea/rls/rm/2009/124342�htm�

Obama, B� (2009b)� The President’s Message to the Iranian People, The White House� Pobrane z: https://www�youtube�com/watch?v=HY_utC-hrjI&ab_channel=The-WhiteHouse�

Pahlavi, R� (2014)� Iran’s Future - BBC Presenter Huw Edwards Interviews Prince Reza Pahlavi� Pobrano z: http://www�rezapahlavi�org�

Porter, G� (2009)� Obama’s Iranian Discontent, Agence Global�RAND Corporation, The Mujahedin-e Khalq in Iraq: APolicy Conundrum� Pobrano z:

http://www�rand�org/content/dam/rand/pubs/monographs/2009/RAND_MG871�pdf�

Renshon, S�A� (2010)� National Security in the Obama Administration: Reassessing the Bush Doctrine, New York, s�5�

Rubin, E�The Cult of Rajavi, The New York Times, July 13, 2003�Safshekan, R�Sabet, F� (2010)� The Ayatollah’s Praetorians: The Islamic Revolutionary

Guard Corps and the 2009 Election Crisis, Middle East Journal, Vol. 64, No� 4�Sick, G� (2009)� Real Progress with Iran, Daily Beast� Pobrano z: www�thedailybeast�

com/articles/2009/10/02/real-progress-with-iran�html�Pahlavi, R� (2013)� Iran National Council, BBC HARDtalk� Pobrano z: https://www�

youtube�com/watch?v=4N7E4oalceQ�Gause, F�G� III; Lustick, I�S�(2012)� America and the Regional Powers in aTransforming

Middle East� Middle East Policy, Vol� 19, No� 2, s�1 – 9�

vol� 50/2016, ss� 158–174ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�10

kWeStiA SłOWAckA A pOlitykA NArODOWOściOWA króleStWA WĘgier

W lAtAcH 1848 – 1918

tHe iSSUe Of SlOvAk AND HUNgAriAN NAtiONAlity pOlicy Of HUNgAriAN kiNgDOm

iN tHe yeArS 1948 – 1918

Grzegorz Baziur*

* Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im� rotmistrza Witolda Pileckiego wOświęcimiu, Insty-tut Nauk Politycznych im� Jana Karskiego�

— AbstrAkt —

Niniejszy tekst dotyczy genezy słowackiej świa-domości narodowej, która narodziła się wXIX wieku w warunkach nasilającej się polityki madziaryzacji ze strony władz węgierskich� Miała ona miejsce najpierw wramach monarchii austriackiej, apo ugodzie dworu austriackiego wWiedniu zelitami węgierskimi ipowstaniu Austro-Węgier nasiliła się wramach Królestwa Węgierskiego� W odpowiedzi na politykę madziaryzacji narody niemadziarskie, w tym Słowacy – aściślej ich niewielkie elity polityczne ikulturalne – podjęły próbę przeciwstawienia się polityce władz węgierskich� Wtekście autor ukazał proces kształtowania się słowackiej świadomości narodowej, rolę Ľudovita Štúra, Jána Kollara ikolejnych działaczy, politycznych, ludzi kultury wtym procesie do 1918r� Omówił też współpracę Słowaków z innymi narodami niewęgierskimi, mieszkającymi w Królestwie Węgierskim wwalce oswoje prawa, przeciwko

— AbstrAct —

This text refers to the origins of the Slovak national consciousness, which began in the nine-teenth century in terms of growing Magyariza-tion policies of the Hungarian authorities� It took place in the first period of the Austrian monarchy, and after the settlement of the Austrian court in Vienna with Hungarian elites and the formation of the Austro-Hungarian state, intensified within the Kingdom of Hungary� In response to the policy of Magyarization, nations which are not Hungarian, including Slovaks – and more spe-cifically, their small political and cultural elites, attempted to oppose the policy of the Hungarian authorities� In the text, the author showed the for-mation of the Slovak national consciousness, the role of Ľudovít Štúr, Ján Kollár, and subsequent activists, politicians and people of culture in the process until 1918� He discussed acooperation of Slovaks with other non-Hungarian nations living in the Kingdom of Hungary in fight for

159grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

Słowacja to niewielkie państwo położone wEuropie Środkowej między Polską aWęgrami, Ukrainą, Austrią iCzechami� Wciągu ponad tysiącletniej historii ziemie słowackie przechodziły różne koleje losu – od państewka Pribiny ze stolicą wNitrze, poprzez Państwo Wielkomorawskie iwreszcie przynależność do Królestwa Węgierskiego od XI w� do 1918r�, awlatach 1918 – 1939 i1945 – 1992 do Czechosłowacji� Po zakończeniu zimnej wojny iupadku systemu komuni-stycznego wkrajach Europy Środkowo-Wschodniej, wlatach 1990 – 1992 doszło między Czechami aSłowakami do politycznego „rozwodu” – per analogian – do Węgier z1918r� Słowacja po raz drugi uzyskała niepodległość – pierwszy raz miała taką możliwość wokresie rządów ks� Jozefa Tiso, wlatach 1939 – 1945�

Celem autora artykułu jest przedstawienie relacji słowacko-węgierskich waspekcie emancypacji Słowaków, wyrażanych umiarkowanie wXIX w� wobec Królestwa Węgier (Wolf-Powęska 1998)�

Wtekście przyjęto okres lat 1848 – 1918: od wybuchu powstania słowackiego wokresie Wiosny Ludów (1848 – 1849) do rozpadu Austro-Węgier jesienią 1918r� Zarówno wydarzenia lat 1848 – 1849, jak ipowstanie w1867r� dualistycznej monarchii austro-węgierskiej wpłynęło na rozwój słowackiej świadomości naro-dowej oraz na relacje słowacko-węgierskie, aod końca XIX w� także słowacko--czeskie� Wkonsekwencji polityki madziaryzacji nader skromne elity słowackie wybrały jesienią 1918r� Czechów jako naród słowiański do zamieszkania znimi we wspólnym państwie� Autor opisał również przeciwdziałanie procesowi wyna-radawiania ze strony najpierw władz austriackich wWiedniu (1849 – 1867), apo powstaniu Austro-Węgier kolejnych rządów Królestwa Węgierskiego wramach dualistycznej monarchii habsburskiej (1867 – 1918)� Wkońcowej części artykułu

nacjonalistycznej polityce władz węgierskich, w tym okoliczności związania się Słowaków zCzechami wokresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej iwlatach jej trwa-nia – zwłaszcza na przełomie 1917 i1918r�, co ostatecznie doprowadziło do proklamowania w Pradze 28 października 1918 r� Republiki Czechosłowackiej jako jednego znowych państw Europy Środkowej, powstałego na gruzach Austro-Węgier�

Słowa kluczowe: Austro-Węgry, Słowacja, Cze-chy, madziaryzacja, świadomość narodowa

their rights against the nationalistic policy of the Hungarian authorities, in the circ*mstances bound by the Slovaks to the Czech Republic in the period preceding the outbreak of the First World War and the years of its duration – especially at the turn of 1917 and 1918, which eventually led to the proclamation on October 28th, 1918, in Prague, the Czechoslovak Republic as one of the new states of the Central Europe, founded on the ruins of the Austro-Hungarian Empire�

Keywords: Austria-Hungary, Slovakia, Czech, Magyarization, national consciousness

160 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Autor opisał konsekwencje walki elit słowackich oświadomość narodową – wybór dokonany jesienią 1918r� na rzecz Czechów, anie przegranych wWielkiej Wojnie lat 1914 – 1918 Węgrów�

Autor ukazał proces kształtowania się słowackiej świadomości narodowej od czasów Ľudovita Štúra iJána Kollara poprzez kolejnych działaczy politycznych iludzi kultury do 1918r�, współpracę Słowaków zinnymi narodami niewę-gierskimi, mieszkającymi na obszarze Królestwa Węgierskiego wwalce oswoje prawa, przeciwko nacjonalistycznej polityce władz węgierskich� Przykładem tej polityki były kolejne zarządzenia iustawy władz węgierskich, zLex Apponyi ministra oświecenia Alberta Apponyiego na czele� Wtekście Autor ukazał również współpracę słowacko-czeską na przełomie XIX iXX w�, jak również rolę ośrodka politycznego wRużomberku, skupionego wokół ks� Andreja Hlinki iSłowackiej Partii Ludowej, jako ważne czynniki słowackiego ruchu narodowego przed powstaniem Czechosłowacji w1918r�

Podczas przygotowania tekstu Autor posłużył się metodą systemową, omawia-jąc system społeczno-polityczny Węgier wramach dualistycznej monarchii habs-burskiej wlatach 1867 – 1918, powstanie idziałalność głównych partii słowackich� Wramach tego systemu władze węgierskie realizowały też politykę asymilacji narodowej wstosunku do narodów niemadziarskich, żyjących na terytorium Królestwa Węgierskiego� Wcelu ukazania genezy, przebiegu iznaczenia procesów historycznych ipolitycznych, które zachodziły wKrólestwie Węgierskim wtym okresie, ukazania związków przyczynowo-skutkowych, porównania bazy źródło-wej, analizy iwysunięcia wniosków Autor zastosował metodę analizy historycznej� Jako trzecią wykorzystał metodę instytucjonalno-prawną, analizując działające na Słowacji stronnictwa polityczne iich programy oraz ich wpływ na sytuację społeczno-polityczną, ajako ostatnią – metodę analizy, która pozwoliła na ukazanie zasad itreści aktów zPowstania Słowackiego 1848r�, Słowackiego Zgromadzenia Narodowego z1861r� wTurczańskim Św� Marcinie iwęgierskiej ustawy oświatowej z1907r� Lex Apponyi iich wpływu na stosunki słowacko-węgierskie do 1918r�

Na temat historii Słowacji powstało wiele opracowań, aniektóre zostały wykorzystane wtekście� Warto zwrócić uwagę na prace traktujące ohistorii Słowacji irelacjach słowacko-węgierskich do 1918r� (Felczak, 1983)� WPolsce wydano też szereg prac na temat historii Słowacji, które Autor zacytował wtekście ipodał wbibliografii: Batowski (1982), Orlof (1999), Kopyś (2001), Zenderowski (2007), Zawistowska (2009), Kościelak (2010), Żarna (2009, 2012), Baziur (2014)� Również na Słowacji ukazały się opracowania kilku autorów: Mésároš (1995), Ľiptak (1996), Ďurica (1996), Špiesz (1999), które podano wbibliografii�

161grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

Podstawą świadomości narodowej Słowaków były: nacjonalizm, separatyzm iich emancypacja wstosunku do władz węgierskich� Pierwszymi przejawami myśli ozmianach sytuacji polityczno-prawnej była idea federacji zWęgrami na prawach równorzędnego podmiotu lub bezpośredniej podległości habs-burskiej Austrii, które to rozwiązanie proponowali parlamentarzyści� Słowacy byli największym narodem słowiańskim, zamieszkującym obszar Królestwa Węgier – w1910r� ich liczba wynosiła 1,96 mln�, tj� 9,4 procent ludności Zalitawii (Batowski, 1982; Kopyś, 2001)�

Tożsamość narodowa Słowaków zaczęła kształtować się wlatach 40� XIX w� dzięki działalności duchownego Kościoła ewangelickiego Ľudovita Štúra, który zauważył różnice między Słowakami aCzechami, choć nie wkategoriach nacjonalistycznej wrogości� Štúr w1844r� mówił o języku słowackim jako onarzędziu duchowego zjednoczenia iprzebudzenia narodów (Krajčovič, 1996; Żarna, 2012)� Mimo tej deklaracji wlatach 40� XIX w� doszło do poważnego kryzysu wrelacjach słowacko-czeskich� Został on przezwyciężony dopiero pod koniec XIX w� za sprawą Boženy Nemcovej imłodzieży czeskiej, która zaczęła kontaktować się zludnością słowacką, co umożliwiło porozumienie Czechów ze Słowakami, choć np� ks� Ján Palárik był zwolennikiem utrzymania niezależności iodrębnej tożsamości narodowej�

Ľudovit Štúr – jak większość ówczesnych działaczy słowackich – był prze-ciwnikiem władz węgierskich, a zwolennikiem poglądów słowianofilskich, zorientowanych na Rosję� Uważał on, że Słowacy powinni przyjąć kulturę ijęzyk rosyjski, aim bardziej był on ze swoimi poglądami ignorowany przez dwór wie-deński, tym bardziej szukał zbliżenia ztym państwem� Efektem prorosyjskich poglądów było porzucenie idei demokracji na rzecz nacjonalizmu jako obrony słowackości przed madziaryzacją (Madziaryzacja, 2003); nie był on wówczas jedynym politykiem, który wybrał myśl nacjonalistyczną�

Przeciw poglądom Štúra wystąpili nacjonaliści węgierscy, którzy dążyli do asymilacji państwowej narodów niesłowiańskich� Jednak według historyków węgierskich, wśród nich E�Aratȯ – idee ruchu młodosłowackiego opierały się na bezkrytycznym oddaniu się wgeopolityczną protekcję Rosji jako rzeczniczki idei panslawizmu, co znacznie utrudniało porozumienie słowacko-węgierskie, akolejną przyczyną jego braku był nacjonalizm słowacki iwęgierski (Kopyś, 2001)� Myśl nacjonalistyczna Słowaków narodziła się pod wpływem niemieckiego romantyzmu, głównie teorii onarodzie Johanna G�Herdera, który utożsamiał naród zludnością mówiącą po słowacku� Pierwsi myśliciele narodowego ruchu słowackiego pod wpływem poety Jána Kollara oddzielali pojęcie narodu od

162 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

ojczyzny, ponieważ uWęgrów pojęcie narodu było zbudowane na bazie warstw posiadających ielity rządzącej (Brock, 1976)� Wkwestii słowackiej większą rolę pełnił język iwiara wistnienie języka ogólnosłowiańskiego niż poczucie narodo-wej odrębności, aslawista Jan Herkel zamierzał stworzyć język ogólnosłowiański, co wyraził w1825r� wpublikacji pt� Elemente universalis lingua Slavicae. Pojęcie narodu ograniczało się do rozumienia go wsensie politycznym, ana początku XIX w� państwo było dla Słowaków sztucznym tworem, podczas gdy naród był wieczny (Brock, 1976)� Zasługi wpodniesieniu rangi języka słowackiego położył też Martin Hattala, który poszerzył badania iwiedzę dotyczącą języków słowiańskich, popierał kontakty między instytucjami naukowymi inarodami słowiańskimi, co rodziło obawy Węgrów (Brock, 1976)�

Słowacka świadomość narodowa była podstawą powstania słowackiego wczasie Wiosny Ludów 1848r� przeciwko władzom węgierskim, które rozpo-częli żołnierze Słowackiego Korpusu Ochotniczego� Ich celem było uzyskanie od Węgier praw narodowych ipolitycznych� Podczas zjazdu słowackich elit patriotycznych 10 maja 1848r� wLiptowskim Św� Mikulaszu obecni przyjęli Żądania Narodu Słowackiego. Wich treści żądano ustanowienia ogólnokrajo-wego Sejmu Słowackiego, ustanowienia przy Sejmie Krajowym osobnych sejmów narodowych zkompetencjami wzakresie spraw narodowych iogólnopaństwo-wych, wyznaczenia granic etnicznych każdego narodu, utworzenia słowackich oddziałów narodowych, które miały być do dyspozycji słowackich organów politycznych, jako zabezpieczenie praw narodu słowackiego, pozwolenia na używanie słowackiej symboliki narodowej jako wyrazu słowackiej samodziel-ności politycznej, przyznania obywatelom równych, czynnych ibiernych praw wyborczych oraz zabezpieczenia podstawowych praw iwolności obywatelskich, wolności prasy izakładania drukarni bez kaucji icenzury, swobody zgromadzeń izapewnienia bezpieczeństwa wpodróżach po kraju (Žiadosti slovenskieho národa, Dokumenty, 1962; Hučko, 1998; Ďurica, 1996)�

16 września 1848r� powstała Słowacka Rada Narodowa jako pierwsza repre-zentacja polityczna narodu słowackiego oraz kierowniczy organ oprerogatywach ustawodawczo-wykonawczych� W1848r� zdefiniowano, choć jeszcze nie precy-zyjnie, terytorium Słowacji, jednak ostatecznie władze wBudapeszcie uznały, że nie należy zajmować się kwestią słowacką� Wydały też nakaz aresztowania Ľudovíta Štúra, Jozefa Miloslava Hurbana iMilana Hodžy, którzy ewakuowali się do Pragi, iwprowadziły stan wyjątkowy na ziemiach słowackich (Zenderowski, 2007)� Słowacy wysunęli też postulaty ocharakterze społecznym: zwolnienia chłopów zzależności feudalnej od właścicieli ziemskich inadania im ziemi�

163grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

Sprawa ta był otyle ważna, że Słowacy byli ludem rolniczym, związanym zpracą na roli (Krekovičová, 1999)�

Wczasie walk powstańcy zajęli kilka rejonów Słowacji iwzniecili bunt chłopów przeciw Węgrom wBrezowej� Jednak po krótkich walkach oddziały węgierskie wyparły powstańców na Morawy istłumiły rozruchy, arozbrojony korpus słowacki został reaktywowany pod dowództwem austriackim� Jego oddziały wzięły udział wofensywie wojsk gen� Alfreda Windischgrätza wwal-kach przeciw powstańcom węgierskim w1849r� Wwalkach przeciwko wojskom węgierskim uczestniczyli też liczni ochotnicy: Czesi, Polacy, Chorwaci iSerbowie Kusý (Chmiel, 2002)� Jednak Słowacy nie do końca jeszcze rozumieli ideę walki narodowo-wyzwoleńczej, traktując powstanie wkategoriach walki przeciwko Węgrom, dlatego też znaczna część ludności wycofała się zudziału wnich, aelity słowackie zwróciły się opomoc iobronę do Wiednia (Zenderowski, 2007)� Po powstaniu Słowacy nie uzyskali szerszych koncesji narodowych, ajedynym ustępstwem rządu była zgoda na publikację ludowej gazety Priatel ludu�

Dlaczego tak się stało? Wczasie powstania słowackiego lat 1848 – 1849 okazało się, że słowackie elity narodowe były jeszcze za słabe, by wziąć udział wpowstaniu wtakim stopniu, jak uczynili to Węgrzy (Kopyś, 2001)� Zdrugiej strony działacze słowaccy zĽ�Štúrem zauważyli obojętność znacznej części Słowaków wobec niepodległości� Wokresie popowstaniowych represji władz austriackich elity słowackie miały bardzo umiarkowane oczekiwania względem władz węgierskich, które uznały Słowaków za zdrajców, adwór wiedeński nie okazał im wsparcia, na które liczyli, walcząc przeciw uciskowi węgierskiemu� Po upadku powstania Słowacy oczekiwali pomocy przeciw polityce madziaryzacji ze strony Austriaków iRosjan (Kusý, Chmiel, 2002)� Wokresie Wiosny Ludów po raz pierwszy pojawiła się też idea utworzenia federacji czesko-słowackiej jako alternatywy wobec Węgrów (Prazak, Slovanskci vzajemnast, 1938)�

Jednak po upadku Wiosny Ludów postulat umiarkowanej autonomii teryto-rialno-narodowej elity słowackie sformułowały dopiero wprzyjętym 7 czerwca 1861 r� podczas Zgromadzenia Narodowego w Turczańskim Św� Marcinie Memoradum Narodu Słowackiego, opracowanym przez Štefana Marka Daxnera– na czele zgromadzenia stał wówczas Ján Francisci Chovanec (Mozolik, 1994; Ďurica, 1996)� Słowacy żądali wprowadzenia języka słowackiego wszkolnictwie podstawowym iśrednim, wsądach, administracji, odpowiedniej reprezentacji wparlamencie Królestwa Węgierskiego iwydzielenia na Słowacji odrębnej jed-nostki administracyjnej pod nazwą Górnowęgierskiego Terytorium Słowackiego Memorandum (Dokumenty, 1962); (Zenderowski, 2007; Liptak, 1996)�

164 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Po 1849r� przywódcy słowaccy docenili potrzebę utrzymywania związków zinnymi narodami słowiańskimi wobec przewagi węgierskiej� Wielu Słowa-ków współpracowało zjęzykoznawcami czeskimi, którzy, jak Józef Jungmann, Ján Kollar, historyk Pavol Jozef Šafarik ipisarz Pavol Orszagh-Hviezdoslav, zasłużyli się dla rozwoju języków iświadomości obu narodów (Zenderowski, 2007)� W 1868 r� w środowisku autorów Memorandum 1861 r�, czyli tzw� starej szkoły, pojawili się przedstawiciele tzw� nowej szkoły – politycznej konkurencji słowackiej, którzy dążyli do współpracy zwęgierskimi liberałami idemokratyzacji politycznej ziem słowackich� Popierali też oni działalność polityków serbskich i rumuńskich orazprzedstawiony przez nich projekt ustawy narodowościowej� Jednak wskutek madziaryzacji Słowaków oudziale elit słowackich wżyciu politycznym kraju nie było mowy, aw1872r�, na blisko 30 lat Słowacy zpowodu słabości organizacyjnej ruchu opuścili parlament węgierski, tylko nieliczni spośród nich zajmowali wnim miejsce� Kształtujący się ruch narodowy zawdzięczał swoje zdobycze działającej w Turczańskim Św� Marcinie Macierzy Słowackiej (Matica Slovenska) (Orlof, 1974) iukazującym się wPeszcie pismom Peśtbudinske Vedomosti iNarodnie Noviny� Od początku lat 70� zaczęła się organizować Słowacka Partia Narodowa (Slovenská národná strana – SNS), której działacze skupili się wokół wspomnianych czasopism, ajej pierwszym przywódcą był Wiliam Pauliny-Tóth (Kopyś, 2001)� W1872r� „młodzi” utworzyli Partię Wyrównania (Strana vyrovnania – SV) oprogramie katolicko-społecznym pod przywództwem Šimona Klempy, apo jej podziale irozpadzie w1875r� pozostała SNS Podrimavskỳ (Studia Historica Slovaca, 1998; Zenderowski, 2007)�

Naczelnym postulatem wysuniętym przez stronnictwa słowackie była auto-nomia Słowaków jako narodu iprzyznanie im praw narodowych, ale wustawie narodowościowej z1868r� zastrzegano, że istnieje tylko jednolity naród węgierski, ajęzykiem urzędowym miał być węgierski (Felczak, 1983; Kopyś 2001)� Pomimo że słowaccy politycy szukali pomocy wobliczu narodowego ucisku Węgrów uwładz wiedeńskich, zaś od lat 60� XIX w� również wPetersburgu iMoskwie, to znaleźli się też zwolennicy kompromisu zWęgrami (Giza, Czasy Nowożytne, t� 9, 2000)� Nurt ten reprezentował ks� Ján Palárik, którego zwolennicy wywodzili się ze stolicy bądź zterenów mieszanych narodowościowo� Wokresie politycznego pasywizmu, współpracując początkowo zwęgierską, inna grupa opozycyjna pod przewodnictwem Jána Bobuli zażądała rewizji ustawy narodowościowej, powołania nowych szkół iprzyznania praw językowi słowackiemu wurzędach (Kopyś, 2001)�

165grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

Rozmowy słowacko-węgierskie w sprawie postulatów oświatowych nie doprowadziły do rozwiązań pozytywnych dla Słowaków, alos słowackiej oświaty przypieczętowała kasacja Macierzy Słowackiej oraz gimnazjów wTurczańskim Św� Marcinie, Klasztorze nad Zniewem iRewucy przez Kálmána Tiszę wpoło-wie lat 70� XIX w� Pod wpływem żupana komitatu ZÒlyom, nacjonalisty Béli Grűnwalda, rząd propagował wprowadzenie państwa unitarnego na Węgrzech� Zarzutem pod adresem zlikwidowanych szkół było szerzenie przez nie ideologii panslawistycznej� Odtąd nie było już żadnej szkoły średniej zjęzykiem słowackim poza pierwszymi klasami gimnazjów, gdzie nauczano go jako pomocniczego� Grűnwald usuwał ze szkół nauczycieli narodowości słowackiej, ajednym znich był uczący wgimnazjum wBańskiej Bystrzycy obrońca praw języka słowackiego, Martin Culen (Kopyś, 2001)�

Wskutek narastającej madziaryzacji wlatach 70� XIX w� działacze słowaccy wycofali się z życia politycznego, wiążąc się z rosyjskimi kręgami kultury ipolityki, asprzyjały im umacniające się więzi kulturalne iwyjazdy na rosyjskie uczelnie� Zpolitycznej izolacji próbował wyrwać Słowaków pisarz ipublicysta, Svetozár Hurban-Vajanský, który zTurczańskiego Św� Marcina próbował uczynić centrum ruchu słowackiego, ale niewielka grupa inteligencji nie wpłynęła na mieszkającą tam konserwatywną ludność Jurčo (Tvorba, roč� XXI, č� 2, 2011)�

Po kasacji Macierzy Słowackiej działało wMartinie jeszcze towarzystwo młodzieżowe Omladina, Stowarzyszenie Kobiet Słowackich Żivena ipismo dla kobiet Żivena. Oprócz Martina orangę stolicy Słowacji ubiegały się też Rużom-berok iLiptowski Św� Mikulasz za sprawą działalności wydawcy Karola Salvy, awTrnawie Martina Kollara, który wydawał Katolickie Noviny. Rząd węgierski dążył na Słowacji do szybkiej madziaryzacji, sądząc, że pozbawieni historycznych elit Słowacy ulegną asymilacji, azadanie to realizowało Górnowęgierskie Towa-rzystwo Kulturalne (FEMKE) (Špiesz, 1999)� Działalność FEMKE wzmocniły wydawane czasopisma, publikujące artykuły otreści popierającej wzmocnienie elementu węgierskiego na Słowacji� WKoszycach wlatach 1894 – 1918 był dru-kowany tygodnik Górne Węgry zdodatkiem pt� Przegląd Koszycki, awHlohovcu wydawano pismo Górnowęgierski Stróż Narodu, uważany przez Słowaków za centralny organ prasowy Towarzystwa Mésároš (Slovaks, Magyars, 1995)�

Wwyniku wzmożonej madziaryzacji pod koniec XIX w� wciąż słaby sło-wacki ruch narodowy utracił niemal zupełnie charakter polityczny idopiero takie wydarzenia, jak walka ozredukowanie roli Kościoła katolickiego wżyciu politycznym, obchody Millenium ipatriotyczna manifestacja Węgrów po spro-wadzeniu szczątków księcia Franciszka Rakoczego ożywiły politycznie Słowa-

166 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

ków� Stało się to nie bez pomocy innych narodowości Korony Świętego Stefana, adzięki tej współpracy w1895r� wBudapeszcie odbył się Kongres Narodów Niemadziarskich, który wyrwał ruch słowacki zpolitycznej pasywności� Obecni na Kongresie delegaci wystosowali do rządu węgierskiego deklarację, wktórej wezwali do respektowania przez władze praw narodowości na ich terenie zamieszkania ikrytycznie ocenili politykę Węgrów wobec innych narodowo-ści� Następne ważne spotkanie odbyło się wkwietniu 1896r� na uniwersytecie wBudapeszcie ibyło przygotowane przez Milana Hodžę� Jego celem było wyło-nienie przyszłych elit spośród młodzieży uniwersyteckiej, które pokierowałyby ruchem słowackim� Hodža poddał krytyce politykę pasywną, prezentowaną przez takich działaczy, jak Svetozár Hurban-Vajanský iJozsef Škultéty inawoływali do oparcia wprzyszłości narodu naCzechach� Współpraca rozwijała się bardzo pomyślnie, w1891r� delegacja polityków rumuńskich odwiedziła Turczański Św� Marcin, awrok później Słowacy wzięli udział wkongresie Rumuńskiej Partii Narodowej (Baziur, 2014)�

Wielkie zasługi wożywieniu słowackiego ruchu narodowego wniósł Gustaw Augustini, który reprezentował burżuazję słowacką� Dzięki jego staraniom sprawa słowacka była często poruszana przez prasę wSiedmiogrodzie iBukareszcie, potem zaś we Francji, gdzie dostrzegł ją brytyjski historyk, Robert Seton-Watson� Dzięki prasie francuskiej wskazał on politykom serbskim isłowackim metody walki politycznej iekonomicznej zwęgierskimi klasami posiadającymi� Zasługi wprzybliżeniu opinii publicznej problemu słowackiego na początku wieku miało również wiele innych osobistości� Należy wspomnieć np� onorweskim pisarzu Bjřrnstjerne Bjřrnsona, który na łamach wydawanego pisma Le Courier europeen publikował artykuły Lajosa Mocsáryego, polemizując też zwęgierskim ministrem oświecenia, Albertem Apponyim, za porównanie Węgier do »wyspy wolności« na tle całej Europy”� Tymczasem rząd węgierski utrwalił madziaryzację narodów niewęgierskich: 2 czerwca 1907r� Sejm Węgierski przyjął ustawę autorstwa ministra oświecenia, hr� Alberta Apponyiego Lex Apponyi. Na jej podstawie rząd węgierski wprowadził wprawdzie bezpłatne nauczanie wszkolnictwie powszech-nym iśrednim, ale zjednoczesną nauką wjęzyku węgierskim (Zawaliński, 1899; Lex Apponyi, 1907; Ďurica, 1996)�

Efekty madziaryzacji wśród Słowaków dały stopniowo pożądane przez władze węgierskie skutki� Do wybuchu wojny w1914r� działało na ziemiach słowackich, zamieszkanych wokoło 18 procent przez Węgrów, 60 szkół średnich zwęgier-skim językiem nauczania, awśród nich 33 gimnazja� Udział Słowaków wżyciu politycznym na początku stulecia również był niski – na ok� 160 tys� urzędników

167grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

państwowych, tylko 3,5 tys� było narodowości słowackiej, azaledwie 3,83 proc� Słowaków legitymowało się jakimkolwiek wykształceniem� Największy wzrost liczby uczniów zanotowano na przełomie XIX iXX w�, agwałtowny spadek po 1905r� po dojściu do władzy wBudapeszcie koalicji niepodległościowej (Kopyś, 2001)�

Słowacki ruch narodowy był zróżnicowany: działała Słowacka Partia Naro-dowa, postulująca uczciwą wobec narodowości niemadziarskich realizację ustawy z1868r� Kolejną liczącą się siłą polityczną była utworzona 14 grudnia 1905r� wŻylinie Słowacka Partia Ludowa (Slovenská ľudová strana - SĽS), choć formalnie utworzyli ją dopiero 18 marca 1906r� František Skyčák,Milan HodžaiAugustín Ráth – po ich odejściu zWęgierskiej Partii Ludowej� Przy-czyną ogłoszenia niezależności środowiska słowackiego był konflikt wywołany wzwiązku zpostawieniem na stanowisku proboszcza parafii wRużomberku ks� Andreja Hlinki, zczym nie zgadzali się działacze węgierscy� Jednak wcelu unik-nięcia podziałów, na mocy decyzji zkwietnia 1906r�, do 1913r� SĽS występowała wwyborach jako koło Słowackiej Partii Narodowej� Na początku 1906r� do partii zgłosili akces: ks�Andrej Hlinka, słowaccy członkowieWęgierskiej Partii Ludowejib� członkowie SNS�Programy SNS iSĽS, choć oddzielne, były niemal identyczne, zakładając liberalne reformy społeczno-polityczne, jak: wolność słowa, powszechna równość społeczna, przy zachowaniu silnych akcentów narodowych ikatolickich (Vnuk, 1998)�

Mniejszą, choć równie prężną grupą byli „hlasiści”, działający pod prze-wodnictwem Antona Bielki, skupieni wokół powstałego w1897r� pisma Hlas (Głos); postulowali wprogramie politycznym jedność czechosłowacką iwspół-pracę zRosją wduchu panslawizmu� Jednocześnie byli oni zwolennikami idei społeczeństwa obywatelskiego, odrzucając prowęgierską postawę przywódców zTurczańskiego Świętego Marcina� Podobne poglądy wyrażali również człon-kowie drugiej grupy zwolenników Hlasu, wktórej aktywnie uczestniczyli Vavro Šrobar iPavol Blaho Johnson (1985)� Jeszcze inna grupa publicystów pochodziła ze środowiska dziennikarskiego skupionego wokół pisma Lúdove Noviny, która od 1906r� współpracowała ze Słowacką Partią Ludową�

Na początku XX w� słowacki ruch narodowy, wsparty pomocą finansową emigracji zarobkowej – głównie zUSA iKanady – oraz więzami kulturowymi zCzechami, zaczął odnosić sukcesy� Wmaju 1896r� wPradze zostało utworzone Towarzystwo Czechosłowackie na bazie wcześniej istniejącej organizacji studen-tów słowackich „Detvan”� Jego działacze podkreślali konieczność podniesienia poziomu życia ludności słowackiej ibliską współpracę zCzechami, starając

168 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

się pozyskać do współpracy Słowaków mieszkających zarówno wWiedniu, jak iwBudapeszcie – ci ostatni jednak odrzucili tę możliwość (Czyż, Kubas, 2012)� Wwyniku wspólnej polityki narodowości niewęgierskich w1905r� Milan Hodža został wybrany głosami Słowaków zBaczki do Sejmu Węgierskiego, aw1906r� weszło tam już siedmiu Słowaków� Jednocześnie elity słowackie roz-poczęły współpracę zpostępowymi grupami węgierskimi wcelu wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego (Kopyś, 2001)�

Po 1905r� stosunki słowacko-węgierskie uległy radykalnej zmianie, gdyż coraz większy udział Słowaków wżyciu politycznym spotkał się zpróbami jego powstrzymania przez władze� Słowacka agitacja polityczna wyszła zinicjatywą współpracy politycznej wstosunku do organizującego węgierski ruch narodowy Andrása Likera Áchima� Agitacja Milana Hodžy iPavla Blaho, którą prowadzili wśród mieszkających wnim Słowaków, przyniosła niespodziewane rezultaty, choć rząd przeciwdziałał akcji� Polityka ta doprowadziła do krwawych wyda-rzeń wCzernowej, które wstrząsnęły opinią międzynarodową, przybliżając jej kwestię słowacką� 26 czerwca 1906r� policja węgierska aresztowała za działal-ność patriotyczną ówczesnego proboszcza zRużemberku ks� Andreja Hlinkę iVavro Šrobara� Wich obronie wystąpili jednak mieszkańcy Czernowej, leżącej 4 km od Rużomberku, którzy zaapelowali do biskupa ozgodę na poświęcenie ich nowego kościoła 27 października 1907r� przez ks� Hlinkę� Jednak biskup spiski, zpochodzenia Węgier, Sándor Párvy nie wyraził na to zgody iprzysłał do poświęcenia kościoła proboszcza zsąsiedniej parafii, ks� Martina Pazuríka, na co wierni odpowiedzieli blokadą kościoła� Wsytuacji tumultu na rozkaz dowódcy oddział żandarmerii otworzył ogień do tłumu, wywołując panikę� Wwyniku tej akcji zginęło dziewięć osób, akolejnych sześć zmarło od poniesionychran – razem było 15 ofiar (Sidor, 1997; Krawczyk, 2012)�

Słowacki ruch narodowy był nadal umiarkowany, ajego postulaty dotyczyły realizacji ustawy narodowościowej z1868r� Próby zawarcia wyborczego paktu, podjęte w1910r� między Słowacką Partią Narodową aWęgierską Partią Pracy, pomimo umiarkowanego programu strony słowackiej nie powiodły się, aPartia Liberalna Istvána Tiszy bardzo ostro reagowała na wszelkie próby aktywizacji Słowaków wparlamencie iwkomitatach� Cechą szczególną słowackiego ruchu narodowego (wodróżnieniu np� od sytuacji wSiedmiogrodzie) była duża rola słowackiego duchowieństwa iKościołów worganizacji życia narodowo-politycz-nego wstosunku do pozostałych części kraju� Nie oznaczało to, że społeczeństwo było areligijne, ale część hierarchii kościelnej opowiadała się za polityką madzia-ryzacji (Kopyś, 2001)�

169grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

Politycy słowaccy będący wkontakcie znastępcą tronu podjęli próby zmiany położenia ludności słowackiej� Milan Hodža zmierzał zainteresować Franciszka Ferdynanda ipolityków grupy Belvedere wWiedniu sprawą słowacką, ale zain-teresowanie nią nad Dunajem było niewielkie, ponieważ przed 1914r� nawet politycy radykalni nie myśleli oprzekształceniu monarchii habsburskiej wpań-stwo federalistyczne (Kopyś, 2001)� Przed 1907r� czyniono nawet przygotowania do urzeczywistnienia koncepcji jednoczącej Czechów iSłowaków pod kontrolą Austro-Węgier, ale masakra wCzernowej oddaliła wyprowadzenie tych planów, awmarcu 1909r� czescy lekarze odmówili wzięcia udziału wmiędzynarodowej konferencji medycznej wBudapeszcie (Kopyś, 2001)� Dla władz węgierskich był to groźny sygnał izaczęły one rozważać stopniową zmianę dotychczasowego stosunku do Słowaków, jak iinnych narodów niewęgierskich, tym bardziej że czescy isłowaccy politycy coraz głośniej mówili okonieczności utworzenia wspólnego państwa (Orlof, 2009)�

Wostatnich latach przed pierwszą wojną światową ważnym czynnikiem wbudowie wspólnoty czesko-słowackiej była działalność czeskiego towarzystwa onazwie „Jedność Czechosłowacka”, założonego w1896r� wPradze� Jego celem była współpraca kulturalna igospodarcza oraz pomoc wkształceniu młodzieży słowackiej wczeskich szkołach średnich ina wyższych uczelniach (Kováč, 1998; Kościelak, 2010)� Zinicjatywy jego działaczy od 1908r� wLuchaczowicach odbywały się doroczne spotkania czeskich isłowackich zwolenników kulturalnej igospodarczej współpracy, aze strony słowackiej ich inicjatorem był dr Pavol Blaho Janšák (1967)� Wprzeddzień wybuchu pierwszej wojny światowej stosunki słowacko-czeskie wsferze współpracy kulturalnej igospodarczej stały już na takim poziomie, że została ona włączona do programu słowackich narodowców w1914r� (Kościelak, 2010)� Węgierscy politycy byli świadomi zagrożenia wyni-kającego zbraku rozwiązania kwestii narodowej na obszarze Górnych Węgier (Korec, Lauko, Tolmáči, Zubriczký, Mičietová, 1997)� Oich obawach świadczyło liczące 23 strony memorandum rządu węgierskiego zlistopada 1913r�, wktórym władze charakteryzowały wszelkie istniejące kierunki polityczne wsłowackim życiu narodowym, zarówno lojalistyczne wobec Węgier, jak ipropagujące ideę wspólnoty czesko-słowackiej, jako niegroźne (Kościelak, 2010)�

Wybuch pierwszej wojny światowej wsierpniu 1914r� przyniósł zarówno Czechom, jak iSłowakom możliwość wyzwolenia spod panowania austro--węgierskiego, chociaż na jej początku większość polityków niemadziarskich deklarowała lojalność wobec władz węgierskich, awierność Koronie wyrazili też zwierzchnicy Kościołów (Kościelak, 2010); (Bartlová, 1999, s�99 – 100)�

170 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Nieliczni politycy słowaccy, jak np� Milan Hodža, przewidywali przed wojną rozpad Austro-Węgier� Wypracowany plan działania zakładał współpracę słowacko-czeską, korzystną po otwarciu Basenu Naddunajskiego dla czeskiej gospodarki� Ważnym jego elementem była również współpraca geopolityczna narodów słowiańskich, której celem było zapobieżenie odrodzeniu się hegemo-nii Niemiec iWęgier, ponieważ winteresie obu tych państw leżało utrzymanie rozczłonkowania narodów Europy Środkowej� Podczas wojny ożywił się też ruch narodowy, który bojkotował na nowo udział wżyciu politycznym� Było to częściowo wynikiem obecności wojsk rosyjskich na obszarze wschodniej Słowacji� Dalszy los Słowaków spoczął jednak wrękach emigracji słowackiej wUSA iKanadzie oraz czeskiej dyplomacji z Tomaszem Garrigue Masarykiem iEdvardem Benešem na czele (Kalvoda, 1998)�

Wlatach 1915 – 1918 polityczna emigracja słowacka postulowała utwo-rzenie państwa czechosłowackiego� 22 października 1915r� przedstawiciele Ligi Słowackiej iCzeskiego Stowarzyszenia Narodowego zawarli wCleveland wUSA ugodę opołączeniu narodów czeskiego isłowackiego wfederacyjnym państwie woparciu ozasadę niepodległości Czech iSłowacji, na równych pra-wach iodemokratycznym ustroju (Kňažeková, online)� Zasadniczą podstawą związku państwowego Czechów iSłowaków była jednak Umowa pittsburska z31 maja 1918r�, którą podpisał m�in� prof� Tomasz Garrigue Masaryk – późniejszy pierwszy prezydent Czechosłowacji, awówczas prezes Czechosłowackiej Rady Narodowej� Wprzyszłym państwie Słowacja miała zagwarantowaną własną administrację, sejm iswoje sądownictwo, ajęzyk słowacki miał być urzędowym wszkolnictwie, wurzędach iwogóle wżyciu publicznym� Tak więc ugoda ta gwarantowała narodowi słowackiemu wnowym państwie warunki swobodnego rozwoju� Jednak plany mogły być zrealizowane pod warunkiem, że sami Czesi zrealizują swój program niepodległościowy (Kościelak, 2010), (Czyż, Kubas, 2012)� T�G�Masaryk pisał później na temat umowy: „Podpisano porozumienie zawarte przez Słowaków iCzechów amerykańskich� Porozumienie to zmierzało ku uspokojeniu małej frakcji słowackiej, która marzyła oBóg wie jakiej samo-dzielności Słowacji” (Kościelak, 2010, s�302)� Dnia 8 stycznia 1918r� prezydent USA Woodrow Wilson wpunkcie 10 Orędzia do Kongresu stwierdził, że: „Ludy Austro-Węgier, […] powinny otrzymać najswobodniejszą możność autonomicz-nego rozwoju” (Kościelak, 2010, s�302)�

Idea czecho-słowacka pojawiła się wmonarchii habsburskiej w ławach czeskich deputowanych do wiedeńskiego Reichsratu późną wiosną 1917r� 30 maja 1917r� czeski klub parlamentarny ogłosił proklamację, wktórej domagał

171grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

się utworzenia trzeciego, równorzędnego podmiotu wpostulowanej federacji austro-węgierskiej, który miały utworzyć narody czeski i słowacki (Hajda, 1968)� Jednak dopiero rozkład wewnętrzny Austro-Węgier sprawił, że nasilała się aktywność polityczna społeczeństwa słowackiego� Do głosu doszli zwolennicy orientacji czechosłowackiej: Milan Hodža, Vavro Šrobar, Pavol Blaho, Anton Štefănek, którzy wpajali Słowakom poczucie wspólnoty narodowej zCzechami, choć jeszcze do sierpnia 1918r� Słowacka Partia Narodowa łudziła się nadzieją restytuowania Macierzy Słowackiej, słowackich gimnazjów iautonomii Słowacji (Kissinger, 2009)�

Pierwsze deklaracje dotyczące przyszłej unii zCzechami wyszły ze Słowacji 24 maja 1918r�, kiedy to przywódcy Słowackiej Partii Narodowej obecni na zjeździe wTurczańskim Św� Marcinie opowiedzieli się za wspólnym państwem Czechów iSłowaków� P;owyższa rezolucja stała się ważnym argumentem dla czechosłowackiej akcji pobudziło to również do działania iinne ugrupowania polityczne, zwłaszcza za granicą, gdzie od kilku lat można było dostrzec mani-festowanie poparcia dla wspólnoty czesko-słowackiej� Na zakończenie obrad zjazdu przywódca Słowackiej Partii Ludowej, ks� Andrej Hlinka wygłosił zna-mienne oświadczenie, wktórym podsumował tysiącletnie węgierskie panowanie koniecznością historycznego rozejścia obu narodów (Kościelak, 2010)� Wobliczu rozpadu Austro-Węgier, jesienią 1918r� elity czeskie isłowackie świadomie opowiedziały się za utworzeniem wspólnej federacji wramach Austro-Węgier, awwypadku braku zgody władz węgierskich – niezależnie od ich woli politycz-nej, co ostatecznie stało się faktem wkońcu października 1918r�

Podsumowując, należy stwierdzić, że cele, które Autor postawił wtezach artykułu, zostały osiągnięte – na ile pozwalały na to źródła iliteratura – opisał on procesy historyczne, wktórych brał udział naród słowacki� Nowoczesna świado-mość narodowa została przez Słowaków wykorzystana do budowy społeczeństwa obywatelskiego, awlatach 1939 – 1945 iod 1993r� – własnego państwa� Od 2004r� Słowacja należy do NATO iUnii Europejskiej� Wtym kontekście ważne są też rela-cje słowacko-węgierskie, azwłaszcza przezwyciężenie wzajemnych stereotypów iuprzedzeń, co wynika zhistorycznych doświadczeń słowackich pod rządami Królestwa Węgierskiego, azwłaszcza walki przeciwko polityce madziaryzacji przed 1918 rokiem, jak iwspólnoty państwowej zCzechami wCzechosłowacji wlatach 1918 – 1992 (nie licząc okresu 1939 – 1945)� Po 1989r� zarówno Słowacja, jak iWęgry (awmniejszym stopniu Czechy) zyskały szansę na wzajemne pojed-nanie, do którego może ipowinno dojść chociażby ze względu na wspomniane członkostwo Republiki Słowackiej wstrukturach euroatlantyckich (Żarna, 2009)�

172 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

BiBliografia:

Batowski, H� (1982)� Rozpad Austro-Węgier, Kraków: Wydawnictwo Literackie�Bartlová, A� (1999)� Slovenskỳ politik dr Milan Hodža astredná Európa. [W:] E�Orlof

(red�)� Od poznania do zrozumienia. Polacy, Czesi, Słowacy wXX wieku. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s�89 – 100�

Baziur, G� (2014)� Między internacjonalizmem awielkomadziaryzmem. Geopolityka światowej rewolucji aobszar węgiersko-słowacki wlatach 1918 – 1920 wświetle źródeł polskiej proweniencji ipolskiej historiografii. Częstochowa: Instytut Geopo-lityki,PWSZ im� Rotmistrza Witolda Pileckiego wOświęcimiu� Publikacja została wydana pod patronatem naukowym Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego�

Boke, F� (red�)� (1962)� Žiadosti slovenskieho národa pred Jeho c. k. Jasnosť, pred krajinský uhorský snem, pred Jeho Výsosť uhorskieho palatína, královskieho námestníka, pred ministerstvo uhorskô apred všetkých priateľov človečenstva anárodnosti z10. mája 1848r., In: Dokumenty k slovenskému národnému hnutiu v rokoch 1848 – 1914, č. I1848 – 1867; Bratislava, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, dok� 5, s�23 – 26�

Brock, P� (1976)� The Slovak National Awekening. An Essay in the Intellectual History of East Central Europe. Toronto-Buffalo�

Chovanec, J�, Mozolik, P� (1994)� Historické aštátoprávne korene samostatnosti Slovenskej repuliky. Bratislava: PROCOM�

Czyż, A�, Kubas, S�(2012)� Czechy iSłowacja. Politologiczne studium wspólnej ioddzielnej państwowości. Katowice: Uniwersytet Śląski�

Dokumenty k slovenskému národnému hnutiu v rokoch 1848 – 1914, č. I1848 – 1867 (1962), Bratislava, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied�

Dubisz, S�(red�)� (2003)� Madziaryzacja. W: Uniwersalny słownik języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, T� 2, s�729�

Ďurica, M�S�(1996)� Dejiny Slovenska aSlovákov. Bratislava: Slovenské Pedagogické Nakladatel’stvo�

Felczak, W� (1983)� Historia Węgier. Warszawa-Wrocław: Zakład Narodowy im� Osso-lińskich�

Giza, A� (2000)� Słowacki ruch narodowy wlatach 60-tych i70-tych XIX wieku. „Czasy Nowożytne”, t� IX, s�105 – 125�

Hajda, J� (1968)� Czechoslovakia s Federalist Heritage� W: Czechoslovakia: Past and Present, s�736 – 743, Paris, Mouton & Co�

Hučko, J� (1998)� Revolučné roky 1848 – 1849 aSlováci. „Studia Academica Slovaca”, č� 27, s�69 – 75�

Janšák, Š� (1967)� Dr. Pavel Blaho, Skalica�Johnson,O�V�(1985)�Slovakia, 1918 – 1938: Education and the Making of aNation.

East European Monographs, No� 180 (Boulder, CO:East European Monographs)�Jurčo, M� (2011)� Vajanský znovu nepochopený. Svetozár Hurban Vajanský: Koreň

avýhonky. Články. [W:] Tvorba, roč� XXI� (XXX�), č� 2, s�39 – 41�Kalvoda, J� (1998)� Geneze Československa. Praha: Panevropa�Kissinger, H� (2009)� Dyplomacja. Warszawa: Libertas�

173grzegorz baziur: Kwestia słowacka a polityka narodowościowa Królestwa Węgier

Kňažeková, E�Słowacja wczasie Iwojny światowej ipowstanie Republiki Czechosło-wackiej (ČSR)� Pobrane z: http://www�historia-wspolczesna�pl/clanek/s-owacja-w-czasie-pierwszej-wojny-swiatowej-i-powstanie-republiki-czechos-owackiej-csr/�

Kopyś, T� (2001)� Kwestia narodowościowa na ziemiach Korony Świętego Stefana wlatach 1867 – 1918. Kraków: Wydawnictwo Promocji Powiatu, Miasta iGminy „Promo”�

Korec, P�, Lauko, V�, Tolmáči, L�, Zubriczký, G�, Mičietová, E� (1997)� Kraje aokresy Slovenska. Nové aministratívne členenie. Bratislava: Vydavateľstwo Q111�

Kościelak, L� (2010)� Historia Słowacji. Wrocław: Zakład Narodowy im� Ossolińskich�Kováč, D� (1998)� Kronika Slovenska. T� 1� Bratislava: Fortuna Print�Krajčovič, M� (1996)� Maďari aproblémy náronej identity Slovákov v 19. Staronči.

„Historické štúdie”, č� 37, s�49 – 68�Krawczyk, A� (2012)� Proces Hlinki itragedia wČernovej, „Monitor Polonijny” R� 17,

nr 5, s�14 – 15�Krekovičová, Z� (1999)� Od obrazu pasterza wfolklorze słowackim do symbolu naro-

dowego. Symbole słowiańskie – symbole narodowe. [W:] M�Maj, C�Robotycki (red�)� „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego-Prace Etnograficzne”, z� 35, s�69 – 83�

Kusý, M� (2002)� Fenomen słowacki. [W:] R�Chmiel (opr�), Kwestia słowacka wXX wieku, s�502 – 523, Gliwice: Greg�

La Slovaqe dans la Monarchie Austro-Hongroise. [W:] L�Liptak (1996)� Petite historie de la Slovaquie, Paris, Institut D’Études Slaves�

Lex Apponyi – pobrane z: http://www�1000ev�hu/index�php?a=3&param=6966�Ľiptak, L� (1996)� Petite histoire de la Slovaquie. Paris: Institut D’Études Slaves�Memorandum národa slovenského k Vysokému snemu krajiny uhorskej, obsahujúce

žiadosti národa slovenského cieľom spravodlivého prevedenia azákonom krajinským zabezpečenia rovnoprávnosti národnej v Uhrách. [W:] Dokumenty k slovenskému národnému hnutiu v rokoch 1848 – 1914, č. I1848 – 1867, Bratislava 1962, vydavate-ľstvo Slovenskej akadémie vied, dok� 86, s�313 – 320�

Mésároš, J� (1995)� Deformations in the interpretations of Censuses In Recent Magyar--Slovak Controversies. [W:] Slovaks & Magyars. Slovak-Magyar Relations iCentral Europe, Londyn�

Orlof, E� (1974)� „Matica Slovenska” – Macierz Słowacka. „Prometej”, XI�Orlof, E� (1981)� Zerwanie Słowaków zWęgrami wr. 1918. „Studia Historyczne”, z� 1,

s�57 – 69�Orlof, E� (red�)� (1999)� Od poznania do zrozumienia. Polacy, Czesi, Słowacy wXX wieku.

Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej�Orlof, E� (2009)� Problem autonomizmu słowackiego wobec Węgier wdrugiej połowie XIX

ina początku XX wieku. „Limes� Studia iMateriały zdziejów Europy Środkowo--Wschodniej”, nr 2, s�126 – 139�

Podrimavskỳ, M� (1998)� Slovenská poitická reprezentácia 1848 – 1914 (Na 150 vyroče vzniku prvej národnej rady. „Studia Historica Slovaca”, nr 27, s�133 – 140�

Prazak, A� (1938)� Kollarova myslenka slovanske wzajemnosti aSlovaci. [W]: Slovanská vzájemnost, 1836 – 1936 : sborník prací k 100� výročí vydání rozpravy Jana Kollára

174 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

oslovanské vzájemnosti = La réciprocité slave, 1836 – 1936 : recueil des travaux publiés en mémoire du centenaire de l’édition de l’étude sur la réciprocité slave de Jan Kollár, Praha: Česka akademia věd aumění�

Sidor, K� (1997)� Černová, 27. októbra 1907: Černovská masakra apravota, Matica Slovenská�

Škvarna, D� (1990)� Slovenské štátoprávne predstavy apokusy. „Historickỳ časopis”, č� 4, s�470 – 499�

Špiesz, A� (1999)� Dzieje Słowacji na drodze do uświadomienia narodowego� Gorlice: Med-Inpo, cop�

Vnuk, F� (1998)� Priblížiť sa k pravde. [W:]Andrej Hlinka: tribún slovenského národa, Bratysława, THB�

Wolff-Powęska, A� (1998)� Oswojona rewolucja. Poznań: Instytut Zachodni�Zawiliński, R� (1899)� Słowacy, ich życie ikultura. Warszawa: Wydawnictwo Drukarnia

Granowskiego iSikorskiego�Zawistowska, R� (2009)� Kwestia węgierskiej mniejszości narodowej wSłowacji wlatach

1945 – 1948. Warszawa: Wydawnictwo Neriton�Zenderowski, R� (2007)� Nad Tatrami błyska się... Słowacka tożsamość narodowa wdys-

kursie politycznym wRepublice Słowackiej (1989 – 2004). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego�

Żarna, K� (2009)� Słowacy iWęgrzy we współczesnej Europie. Bariery imożliwości pojednania. „Limes� Studia imateriały zdziejów Europy Środkowo-Wschodniej”, nr 2, s�197 – 212�

Żarna, K� (2012)� Determinanty historyczne stosunków słowacko-węgierskich. Od konfliktu do normalizacji? [W:] R�Łoś, J�Reginia-Zacharski, (red�)� Sąsiedztwo ipogranicze – między konfliktem awspółpracą, t� 1, s�231 – 249, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego�

rec

eNZj

e

vol� 50/2016, ss� 177–182ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�11

Arkadiusz Nyzio, Rządzić znaczy służyć? Historia Unii Demokratycznej (1991 – 1994), Wydawnictwo pit, kraków 2014, ss. 595

Arkadiusz Lewandowski*

nieje, albo nie bierze udziału wrzeczywi-stej rywalizacji politycznej.

Wlatach 90. XX wieku wPolsce funkcjo-nowało kilka ugrupowań, które stanowiły punkty orientacyjne na mapie polskiej po-lityki. Do grona tych najważniejszych na-leży zaliczyć m.in.: Zjednoczenie Chrześci-jańsko-Narodowe, Porozumienie Centrum, Kongres Liberalno-Demokratyczny, Polskie Stronnictwo Ludowe, Sojusz Lewicy Demo-kratycznej (początkowo jako sojusz partii lewicowych) oraz oczywiście Unię Demo-kratyczną (później Unię Wolności). Iwła-śnie ostatniej zwymienionych partii została poświęcona recenzowana tu książka.

Na rynku wydawniczym wostatnich la-tach coraz częściej pojawiają się prace po-święcone partiom politycznym Trzeciej Rzeczypospolitej. Zainteresowanie tym za-gadnieniem przejawiają przeważnie mło-dzi badacze (historycy, politolodzy, socjo-logowie) poszukujący wwydarzeniach lat 90. XX wieku źródeł dla skutecznej anali-zy obecnej rywalizacji politycznej wPolsce.

Zperspektywy 25 lat, które minęły od kon-traktowych wyborów zczerwca 1989 roku, można zaryzykować tezę, że pierwsza de-kada Trzeciej Rzeczypospolitej to czas po-szukiwań instytucjonalnych form dla upra-wiania demokratycznej polityki, czego jed-nym zistotnym elementów było formowa-nie partii politycznych. Dla polityków wy-wodzących się z„Solidarności” był to swo-isty test zumiejętności radzenia sobie wde-mokratycznym systemie politycznym. Par-tyjne rozdrobnienie, jakie powstało wSej-mie wwyniku pierwszych wpełni demo-kratycznych wyborów parlamentarnych, oraz wyniki elekcji z1993 roku pokazu-ją, jak trudny był to okres na naukę. Sym-boliczne jest to, że żadne, poza Sojuszem Lewicy Demokratycznej iPolskim Stron-nictwem Ludowym, ugrupowanie będące wówczas wparlamencie dziś albo nie ist-

* Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa wPłocku, Instytut Nauk Humanistycznych iSpołecznych.

178 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

Wyjątkowym zainteresowaniem cieszy się środowisko, które wostatnich latach ostat-niej dekady XX w. funkcjonowała pod nazwą Unia Wolności. Jego naukowa atrakcyjność udokumentowana zostało m. in. przez recen-zowaną tu pracę autorstwa Arkadiusza Ny-zio, która dopełnia swoją tematyką dwie inne książki wydane w2010 roku, amianowicie książkę Marii Wincławskiej: Unia Wolności. Partia polityczna wokresie transformacji oraz pracę Karoliny Chimiak: ROAD.Poli-tyka czasu przełomu. Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna 1990 – 1991.

Arkadiusz Nyzio wswojej pracy za ob-szar badania przyjął nie tylko konkretne ugrupowanie polityczne, ale jak sam zasu-gerował, UD potraktował zarówno jako par-tię polityczną istniejącą wokreślonym cza-sie, ale także środowisko polityczne „wykra-czające zarówno poza partyjne ramy insty-tucjonalne, jak ipoza przyjęte ramy chro-nologiczne” (Nyzio, 2014).

Przyjęcie tej optyki wymagało od autora odpowiedniej selekcji idoboru źródeł oraz umiejętności umieszczania konkretnych wydarzeń związanych zUnią Demokratycz-ną wokreślonym kontekście historycznym. Arkadiusz Nyzio, absolwent politologii ieu-ropeistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, przedstawiciel młodego pokolenia polskich badaczy doskonale sobie ztym zadaniem poradził. Autorowi udało się wsposób sku-teczny umiejscowić Unię Demokratyczną wprzestrzeni politycznych przemian itwo-rzącej się nad Wisłą nowej politycznej rze-czywistości. Można stwierdzić, iż Nyzio po-pełnił książkę okulisach polskiej polityki

pierwszych lat III RP; politycy Unii Demo-kratycznej to bowiem główni bohaterowie najważniejszych wydarzeń zpoczątkowego okresu transformacji. By użyć zdania zsa-mej książki, UD była „partią, która wyro-sła zkompromisu Okrągłego Stołu iktó-rej zasadniczym celem politycznym stało się przekucie jego postanowień waksjolo-giczny fundament konstytuujący niepodle-głą Polską” (Nyzio, 2014).

Książka jest pracą historyczną, anie np. politologiczną, co we wstępie pracy uzasad-nia sam autor. Bynajmniej nie jest to zarzut ajedynie informacja, zjakim profilem pra-cy naukowej mamy do czynienia. Nie roz-waża zatem Nyzio np. problemu procesu instytucjonalizacji Unii Demokratycznej, jej ewentualnej programowej lewicowości lub prawicowości, apoświęca swoją książ-kę opisowi procesu powstania, istnienia izakończenia życia konkretnej partii poli-tycznej, koncentrując się na jej „okołopar-lamentarnej” aktywności.

Cel badań został określony we wstępie pracy idotyczył wskazania na „przyczy-ny ikonsekwencje sukcesów iporażek UD, widzianych przez pryzmat słabości aksjo-logicznych i instytucjonalnych z jakimi obecnie boryka się polska polityka” (Nyzio, 2014). Nyzio dookreśla swoje zamierzenia, sugerując, iż celem, jaki mu przyświeca, jest zbadanie pełnej historii Unii Demokratycz-nej, ze szczególnym uwzględnieniem jej specyficznego podejścia do uprawiania po-lityki, nazywanego „etosem”.

Niestety brak wksiążce szerszego po-traktowania samego zagadnienia etosu,

179Recenzje

operacjonalizacji tego pojęcia jako kate-gorii obecnej wpolityce, które przecież zo-stało zaproponowane jako element głów-nego problemu badawczego. Mógłby au-tor odnieść się chociażby do książki Sławo-mira Drelicha, który zpojęcia etosu uczy-nił główną kategorię swojej książki poświę-conej populistom zSamoobrony (Drelich, 2010). Wramach omawianej tu pracy Czy-telnik musi zadowolić się jedynie kilkoma zdaniami objaśniającymi, czym ów etos jest. Zkart książki otrzymujemy zatem in-formacje, że etos na potrzeby pracy rozu-miany jest jako etos solidarności, oznacza-jący idee współpracy, jedności ipokojowe-go nastawienia. Wetosie, jak sugeruje au-tor, tkwi klucz do zrozumienia siły isłabo-ści Unii ito poprzez pojęcie etosu można wytłumaczyć najważniejsze decyzje podej-mowane przez liderów tej partii.

Przyjęta przez autora koncepcja pracy determinuje jej rzeczywiste ramy chrono-logiczne. Opisana geneza środowiska UD, będąca tematem pierwszego rozdziału, obejmuje zatem okres lat 70. i80. XX wie-ku ipoczątki ruchów oraz organizacji opo-zycji antykomunistycznej, wktórych swo-ją działalność polityczną rozpoczynali póź-niejsi politycy Unii Demokratycznej. Wten sposób Nyzio, co wydaje się zasadne, sta-ra się określić uwarunkowania biograficz-ne, które determinują, model istyl polityki uprawianej przez polityków UD.

Kolejne rozdziały pracy koncentrują się już na powstaniu Unii Demokratycznej (rozdział II „Formowanie Unii Demokra-tycznej”), jej funkcjonowaniu wbieżącej

polityce (rozdział III „Unia Demokratycz-na wposzukiwaniu miejsca na scenie po-litycznej” irozdział IV „Pod znakiem rządu Hanny Suchockiej), jej ostatniemu etapo-wi istnienia, czyli przekształceniu wUnię Wolności (Rozdział V „Unia Demokratycz-na ku nowej formule”) oraz dalszym losom środowiska Unii Demokratycznej (roz-dział VI). Wtych esencjonalnych rozdzia-łach książki rozmywa się główny problem badawczy, jaki chciał rozstrzygnąć autor. Czytając książkę, można bowiem odnieść wrażenie, że zagadnienie etosu jest jedy-nie uzupełnieniem historii UD, anie głów-nym problemem, pod kątem którego au-tor analizował funkcjonowanie środowi-ska omawianej przez siebie partii. Powyż-sza uwaga wżaden jednak sposób nie de-precjonuje jakości samej zawartości książ-ki, która emanuje rzetelnością, skrupulat-nością oraz wyczuciem tematu prezento-wanym przez autora.

Książka Rządzić znaczy służyć. Histo-ria Unii Demokratycznej (1991 – 1994) ukazuje iuwypukla to, co niestety jest bo-lączką współczesnej polityki, amianowi-cie pokazuje, że polityczna rzeczywistość aobraz tworzony przez partyjne imedialne narracje, awślad za nimi przez dyskurs pu-bliczny, częstą nie są ze sobą nawet styczne. Przewijająca się przez kolejne strony książ-ki historia animozji iniechęci, jaka istniała pomiędzy Tadeuszem Mazowieckim aBro-nisławem Geremkiem, czy też opowiadanie się tego drugiego za tzw. „przyspieszeniem” z perspektywy dzisiejszych politycznych sporów inarracji mogą nieco dziwić lub też

180 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

wręcz zaskakiwać. Praca Arkadiusza Nyzio pełna jest tego typu „odczarowań” ówczesnej politycznej rzeczywistości. Autor rekonstru-uje iprzedstawia Czytelnikowi nastroje we-wnątrz UD irzeczywiste przesłanki decyzji podejmowanych przez polityków tej partii. Pokazuje także skalę podziałów, jakie trapi-ły Unię oraz jak wpływały one na stabilność samej partii. Nie ulega bowiem wątpliwo-ści, iż UD towarzyszył ten sam problem co większości ówczesnych partii politycznych, czyli niski poziom instytucjonalizacji iich „rozdemokratyzowanie”.

Na poparcie swoich tez Nyzio wskazuje nie tylko wypowiedzi poszczególnych poli-tyków, ale również analizuje wyniki badań prowadzonych przez Mirosławę Grabowską iTadeusza Szawiela dotyczących poglądów politycznych członków partii politycznych. Wprzypadku UD kluczowe było współist-nienie wewnątrz UD frakcji wywodzących się Forum Prawicy Demokratycznej (FPD) oraz Ruchu Obywatelskiego – Akcji De-mokratycznej (ROAD) – dwóch partii, któ-re współtworzyły UD iich podziałów na tle np. poglądów dotyczących roli Kościo-ła wsystemie politycznym („ideologiczna dwubiegunowość”).

Inną cechą charakterystyczną dla ówcze-snego okresu wpolskiej polityce, na którą zwrócił uwagę Nyzio, jest kwestia przyna-leżności partyjnej, októrej decydowały czę-sto nie kwestie poglądów, alehistoryczne, towarzyskie ipersonalne doświadczenia. Prezentuje ten proces na przykładzie FPD oraz ROAD, gdzie – jak podaje –„oprzyna-leżności do Forum iRuchu kwestie ideolo-

giczne czy aksjologiczne decydowały wco najwyżej trzeciorzędnym stopniu” (Nyzio, 2014). Ważniejsze wg autora książki były więzi oraz kontakty towarzyskie zokresu PRL izwiązane znimi doświadczenia oraz stosunek do rządu Tadeusza Mazowieckie-go jak iosoby samego premiera.

Czynnikiem, który według autora mógł przyczynić się do takich, anie innych lo-sów UD, było poczucie elitarności, zauwa-żalne już wkampanii prezydenckiej Tade-usza Mazowieckiego i obecne praktycz-nie wcałej historii środowiska Unii. Swo-isty elitaryzm trafnie oddaje przytoczony przez autora fragment jednego zartyku-łów prasowych oceniający wybory prezy-denckie zroku 1990: „Sztab Mazowieckie-go żył atmosferą wiosny 1990, kiedy to za premierem stanęły elity, awięc stanął ina-ród, no bo gdzie indziej miał stanąć” (Ny-zio, 2014). Powyższa opinia oraz informa-cje odziałaniach takich jak niepublikowa-nie nieprzychylnych sondaży przez „Gaze-tę Wyborczą”, ponieważ redaktor naczelny tej gazety uznał, „że to po prostu niemoż-liwe” pokazują, zjakim stanem samooce-ny środowiska UD mieliśmy do czynienia. Szukając wsparcia dla zrozumienia współ-czesnej polityki, uzasadnione wydaje się porównanie zkampanią wyborczą wroku 2015 prowadzoną przez Bronisława Komo-rowskiego, otoczonego przez polityków by-łej Unii Demokratycznej. To samo przeko-nanie owłasnej fachowości, oswoistej in-telektualnej przewadze nad politycznymi przeciwnikami, ale także nad społeczeń-stwem zaprowadziło zarówno Unię Wol-

181Recenzje

ności, następczynię Unii Demokratycznej do upadku, jak iBronisława Komorowskie-go do przegranej wprezydenckiej elekcji.

Ta swoista rekonstrukcja „udeowskiego” stylu myślenia zawierającego wsobie ele-ment etosu wydaje się być jedną zgłów-nych zalet książki. Ten styl myślenia jest bowiem obecny również we współczesnej polskiej polityce, ijak się okazuje, ma na-dal wpływ na wyborcze wyniki. Dzięki tej książce możemy zrozumieć, czemu projekt Unii Demokratycznej nie odniósł spektaku-larnego sukcesu iczemu do chwili obecnej środowisko to skutecznie nie odrodziło się jako nowa partia polityczna.

Nyzio ukazuje również problem, jaki dla polityków UD niosło ze sobą założe-nie opotrzebie działania zgodnego zeto-sem. Często uniemożliwiało ono polityczne działania, jak np. zawiązanie koalicji zSLD w1993r. Ten wyjątkowy styl uprawiania polityki wpływał również na relacje zin-nymi partiami postsolidarnościowymi, na które UD wpewnym momencie się „obrazi-ła”, amomentami stawał się tylko polityczną deklaracją (jak np. wmomencie przyznania premii członkom rządu Hanny Suchockiej).

Myślenie wkategoriach etosu było rów-nież grzechem pierworodnym Unii Demo-kratycznej idotyczyło procesu powołania partii politycznej. Ten projekt polityczny był realizowany bowiem bez entuzjazmu liderów politycznych tego środowiska. Ny-zio sugeruje, że „mająca powstać za mo-ment partia była więc już na wejściu po-strzegana jako pewna konieczność dziejo-wa – trzeba było ją stworzyć, zarówno ze

względów politycznych, jak imoralnych, ale wwypowiedziach jej liderów próżno szu-kać szczególnego entuzjazmu ztego powo-du” (Nyzio 2014). Powstaje zatem natural-ne pytanie, co było spoiwem UD.Według autora recenzowanej tu pracy tym łączni-kiem było podzielane przez liderów środo-wiska misyjne pojmowanie polityki, wspól-ne spojrzenie na dorobek opozycji demo-kratycznej iOkrągłego Stołu oraz udział w„wojnie na górze”.

Oceniając pracę jako całość, należy pod-kreślić, iż jest to monografia, która powin-na stać się podstawową literaturą dla poli-tologów ihistoryków zajmujących się naj-nowszą historią polityczną naszego kraju, jak iwspółczesną polską sceną polityczną. Całościowa historia Unii Demokratycznej przedstawiająca takie obszary jak działal-ności wparlamencie, wgrach wyborczych, kampaniach wyborczych oraz wgrach ko-alicyjnych, została napisana przez prezen-tującego wysokie umiejętności autora, któ-ry wsyntetyczny sposób rekonstruuje okres aktywności Unii Demokratycznej wpol-skiej polityce.

Każda zpłaszczyzn partyjnej aktywno-ści omawianej wksiążce jest analizowana wieloaspektowo iszczegółowo. Ponadto Ny-zio przedstawia wiele interesujących, dotąd nieeksplorowanych wątków zdziałalności Unii, jak np. zagadnienie finansów partii.

Winteresujący sposób analizowane są przez autora m.in. wyniki osiągane przez UD wposzczególnych wyborach. Poza po-daniem wyborczego poparcia, Nyzio pro-ponuje Czytelnikowi także własne wnioski

182 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

dotyczące startu partii wwyborach, prowa-dzenia kampanii wyborczej oraz błędów, ja-kie popełniano, jak np. nieumiejętnego ob-sadzania list wyborczych przez politycz-nych liderów.

Godne podkreślenie są takie walory książki jak wielość źródeł, wtym również tych wywołanych, zktórych autor potrafił wyselekcjonować istotne informacje. Warto też pochwalić autora za formułowanie ory-ginalnych wniosków, które świadczą osze-rokiej wiedzy zzakresu najnowszej histo-rii Polski iumiejętności analitycznego my-ślenia. Często na łamach książki Nyzio dys-kutuje zfunkcjonującymi już wliteraturze opiniami, co ważne, argumentując rzeczo-wo swoje stanowisko.

Zaletą książki są również przypisy, wra-mach których autor obszernie rozszerza wątki poboczne pojawiające się na stro-nach książki. Jest to korzystne dla Czytel-nika, który niekoniecznie dobrze orientu-

je się wmeandrach polskiej polityki okre-su pierwszej fazy transformacji politycznej.

Brakuje natomiast wksiążce, co zosta-ło już wcześniej zasygnalizowane, wyodręb-nionej części (np. podrozdziału) podsumo-wującej temat znaczenia etosu dla działal-ności Unii Demokratycznej. Odniesienie się do głównego problemu uczyniłoby książ-kę jeszcze ciekawszą. Niemniej jednak war-tość, jaką omawiana praca wnosi do nauk opolityce, jest niezaprzeczalna.

BiBliografia:

Drelich, S.(2010). Populistów ethos zmanipulowa-ny. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoła-ja Kopernika.

Nyzio, A. (2014). Rządzić znaczy służyć? Historia Unii Demokratycznej (1991 – 1994). Kraków: Wydawnictwo PiT.

vol� 50/2016, ss� 183–189ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�12

krystyna leszczyńska, Senat Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1989 – 2011, Wydawnictwo Uniwersytetu marii curie-Skłodowskiej,

lublin 2015, ss. 539

Edward Olszewski*

interdyscyplinarnych badań nad izbą dru-gą (dawniej określaną „wyższą”) Parlamen-tu Rzeczypospolitej Polskiej po 1989 roku.

Senat III Rzeczypospolitej, wodróżnie-niu od Sejmu, nie zainspirował do badań zbyt licznego grona naukowców. Zautor-skich publikacji książkowych wskazać moż-na tylko na rozprawy doktorskie: J.Okrze-sika (2007) iP.B.Zientarskiego (2011) oraz opracowanie D.Mycielskiej iJ.M.Zawadz-kiego (2009). Większość studiów iartyku-łów znalazło się wpracach zbiorowych iar-tykułach czasopiśmienniczych dotyczących problemów ustrojowych III RP (głównie autorów: S.Gebethner, J.Jaskiernia, P.Sar-necki, W.Skrzydło, J.Szymanek). Dominują wnich analizy inarracje prawnoustrojowe.

Ramy chronologiczne prezentowa-nej monografii zamykają się w latach 1989 – 2011 i obejmują siedem kadencji (w tym cztery pełne) Senatu RP. Ponad dwadzieścia lat funkcjonowania Izby dru-giej, wwarunkach kontrowersji imeandrów

Autorka opiniowanej książki, Krysty-na Leszczyńska, politolog iprawnik zwy-kształcenia, od kilkunastu lat prowadzi ba-dania nad prawno-politologicznymi proce-sami transformacji ustrojowej III Rzeczy-pospolitej. Jej opracowania monograficz-ne (Leszczyńska 2005, 2007), prace zbioro-we pod redakcją (Leszczyńska[red.] 2010; Leszczyńska, Olszewski [red.] 2011) i liczne studia iartykuły wakademickich wydaw-nictwach zbiorowych irenomowanych cza-sopismach naukowych stanowią istotny do-robek badawczy polskiej politologii, wyso-ko oceniany przez środowisko akademic-kie, atakże dziennikarskie iokreślone kręgi elit politycznych. Zdobyta wiedza ztego ob-szaru badawczego, wraz zumiejętnościami metodologicznymi izperfekcją stosowa-nych technik badawczych, predestynowa-ły Autorkę do zmierzenia się zpodjęciem

* Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej wKutnie.

184 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

procesu transformacji ustrojowej, spełnia-ją warunki do naukowej refleksji nad pod-jętym problemem.

Praca K. Leszczyńskiej wpisuje się wnurt naukowej ipolitycznej dyskusji na temat zasadności istnienia Senatu wpol-skim systemie ustrojowym. Problem ten dominuje wrzetelnie prowadzonych ana-lizach iwieloaspektowej narracji. Autorka wychodzi zzałożenia, że „Pozycja ustrojo-wa Senatu zależy nie tylko od jego funkcji określonych wregulacjach konstytucyjnych iregulacjach niższego rzędu (ustawy, regu-laminy), ale także pozaprawnych czynni-ków, tj. praktyki działania, sposobu realizo-wania przyznanych mu prerogatyw, stopnia polityzacji, oblicza intelektualnego ietycz-nego” (s.15). Weryfikacji przyjętego założe-nia można było dokonać tylko wbadaniach ocharakterze interdyscyplinarnym, praw-no-politologicznym. Zastosowanie meto-dologii z zakresu nauki opolityce także wgłównej mierze determinowało weryfika-cję hipotezy badawczej – „Senat III Rzeczy-pospolitej na trwałe wpisał się wsystem po-lityczny ispełnia pozytywną rolę wproce-sie ustawodawczym. Zapowiedzi zniesienia bądź zmiany charakteru Izby drugiej sta-nowią element przedwyborczej gry iwtych kategoriach głównie należy postrzegać gło-sy negujące zasadność istnienia Senatu” (s.15). Nie jest więc, jak głoszą krytycy, tyl-ko „Izbą poprawiaczy”, przechowalnią „po-litycznych emerytów” czy kosztowną przy-budówką parlamentu, wydłużającą proces legislacyjny, chociaż Autorka nie pomija wpracy negatywnych stron funkcjonowa-

nia Izby drugiej. Wokreślonych częściach monografii Autorka poszukuje odpowie-dzi na pytania: jaki jest rzeczywisty udział Senatu wpracach legislacyjnych, dlaczego od 1990r. propozycje zniesienia, ogranicze-nia liczby deputowanych lub zmiany cha-rakteru Izby drugiej nie doczekały się re-alizacji, jak kształtował się układ sił poli-tycznych, czy był analogiczny wobu izbach parlamentu, jaki był udział Senatu wobsa-dzie ważnych stanowisk wpaństwie, jakie przesłanki zadecydowały, że Senat „nie zdo-był należnego prestiżu ipowszechnej spo-łecznej akceptacji”? (s.16).

Uzyskanie odpowiedzi na istotne dla za-sadniczego tematu pytania wymagało za-stosowania, poza analizą isyntezą, zróżni-cowanych szczegółowych metod badaw-czych, jak: wybrane metody historyczne, metoda empiryczna, metoda instytucjo-nalno-prawna, systemowa, statystyczna, po-równawcza, umiejętnie wykorzystana me-toda behawioralna pośrednia przy anali-zie wyników badań CBOS, aż po elementy metod socjologicznych. Równie ważna jest prawidłowa struktura treści pracy. Realiza-cja założeń badawczych nie byłaby możli-wa wprzypadku przyjęcia struktury chro-nologicznej (według kadencji Senatu). Na-tomiast zastosowany problemowy układ treści, zchronologią faktów izjawisk we-wnątrz pięciu rozdziałów (Geneza iewo-lucja Senatu; Senat wdyskursie politycz-nym; Skład Senatu: Rola Senatu wpol-skim ustroju politycznym; Senat wopi-nii publicznej), pozwolił na wyraźne wyod-rębnienie zasadniczych grup tematycznych,

185Recenzje

azarazem zachowanie spójności względem podstawowego problemu badawczego.

Na szczególne podkreślenie zasługuje bo-gata, wielowymiarowa iwnikliwie przepro-wadzona kwerenda źródłowa, stanowiąca wprost imponującą podstawę materiałową monografii. Załączona bibliografia obejmu-je 43 strony druku, aco najistotniejsze wy-kaz źródeł pierwotnych (oryginalnych) zajął wbibliografii 28 stron (akty prawa, orzecz-nictwo TK, druki parlamentarne, dokumen-ty imateriały partii politycznych, projekty konstytucji, biografistyka, obwieszczenia PKW iinne). Kwerendą zostały objęte zbio-ry archiwalne: Senatu iSejmu RP, Kancela-rii Senatu RP, Partii Politycznych (przy ISP PAN), Prezydenta RP, Akt Nowych, CBOS, PKW, TK oraz bibliotek: Sejmowej, Narodo-wej iuniwersyteckich. Uzupełnienie doku-mentacji stanowią relacje senatorów, auto-rów projektów aktów prawnych iekspertów. Pozostałą część bibliografii stanowią ency-klopedie, literatura przedmiotu, artykuły zlicznych czasopism ogólnopolskich ire-gionalnych, materiały zzasobów interneto-wych. Wartość podstawy źródłowej zawie-ra się nie tylko pod względem ilościowym, wjej różnorodności, ale wrównej mierze wumiejętności analizy iinterpretacji zgro-madzonego materiału.

Rozdział pierwszy pracy, krótki wpo-równaniu do pozostałych, wykracza poza ramy chronologiczne zakreślone wtytu-le, stanowi pojęciowe ihistoryczne wpro-wadzenie do treści zasadniczej. Jest jednak niezbędny zdwóch co najmniej względów. Po pierwsze, dokonano tu wyjaśnienia ge-

nezy, charakteru izby drugiej (izby wyż-szej), rodowodu itradycji wpolskim par-lamentaryzmie (na tle wybranych państw europejskiej kultury prawnej). Zasadność historycznego wprowadzenia potwierdza-ją odniesienia do tradycji czy rozwiązań ustrojowych szczególnie II Rzeczypospo-litej, wpierwszych projektach dwuizbowe-go parlamentu III RP, szczególnie ugrupo-wań „solidarnościowych”. Po drugie, efek-tem naukowego pisarstwa K. Leszczyń-skiej jest szerszy krąg odbiorców niż tylko profesjonalne środowisko akademickie. Jej opracowania monograficzne, chociaż stano-wią podstawę awansu naukowego (dokto-ratu czy wtym przypadku habilitacji), nie są obliczone wyłącznie na uzyskanie okre-ślonych stopni, ale także na szerszy odbiór społeczny. Jak się okazuje, zainteresowanie jej książkami odnotowujemy wszkolnic-twie średnim, środowisku dziennikarskim, wśród polityków, pasjonatów polityki. Dla tego kręgu odbiorców wskazanie na poję-cie, istotę itradycje senatu jest niezbędne dla pełnego zrozumienia treści monografii.

Głębokiej iwielostronnej analizie wroz-dziale drugim została poddana kwestia jed-noizbowego czy dwuizbowego parlamen-tu już od 1989r., kiedy utworzono Komi-sje Konstytucyjne Sejmu iSenatu. Wpro-jektach Konstytucji po 1989r. wprawdzie dominowały postulaty dwuizbowego par-lamentu, ale zamiast tradycyjnego Senatu proponowano też zastąpienie go Izbą Sa-morządową lub całkowitą likwidację (na rzecz parlamentu unikameralnego), zmia-nę kompetencji czy liczebności (np. 111 se-

186 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

natorów wprzypadku Izby Samorządowej). Przeciwnicy istnienia Senatu mieli wyraź-ną przewagę w parlamencie wybranym 19 września 1993r. Wniektórych projek-tach Konstytucji RP wlatach 2004 – 2005 iw2010r. opowiadano się za Sejmem jed-noizbowym (Samoobrona RP, zespół eks-percki pod kierunkiem J.M.Rokity), ogra-niczeniem liczebności Senatu do 30 depu-towanych (PiS), potem do 50 osób (PiS). Po-jawił się też postulat PiS (nawiązujący do rozwiązań ustrojowych wII RP) ustanowie-nia instytucji dożywotnich senatorów (byli Prezydenci RP). Wnikliwą narrację na te-mat dyskursu politycznego wsprawie jed-no- lub dwuizbowego Parlamentu RP wla-tach 2004 – 2005 i2010 – 2011 kończy Au-torka wnioskiem: „Wiele na to wskazuje, że […] zostały przygotowane zzamiarem wykorzystania ich wkampanii przed wy-borami parlamentarnymi iprezydenckimi jesienią 2005r. oraz – wprzypadku dru-giego projektu konstytucji PiS – wkampa-nii poprzedzającej elekcję do Sejmu iSe-natu w 2011 r.” (s. 129). Mimo później-szych zmian iuzupełnień ustalenia podję-te wsprawie Senatu przy „okrągłym stole”, wznowelizowanej Konstytucji z7 kwietnia 1989r., Małej Konstytucji z1992r. ipo-twierdzone wKonstytucji RP z1997r., nie zamknęły dyskursu politycznego.

Zbenedyktyńską wprost starannością dokumentacyjną, uzupełnioną oliczne ob-szerne zestawienia tabelaryczne, wtrze-cim rozdziale zaprezentowane zostały wie-loaspektowe problemy składu Senatu RP, w tym: kształtowanie się składów (sied-

miu kadencji) Senatu wdrodze wyborów (wtym wyborów uzupełniających), jego skład polityczny (wkontekście składu po-litycznego Sejmu) iskład personalny pod względem wieku, płci, wykształcenia iza-wodu oraz profesjonalizmu idoświadczenia wdziałalności publicznej. Ważne miejsce wtreści tego rozdziału zajęła analiza kom-pozycji politycznej członków Senatu, wraz ze zmianami przynależności do klubów czy kół (szczególnie wlatach 1991 – 1993), sta-tusem senatorów „niezależnych”. Wdeta-licznych wprost wyliczeniach znajdujemy też odpowiedź na pytanie: czy senatus III Rzeczypospolitej jest radą starszych? Oka-zuje się, że wznacznym stopniu tak. Śred-nia wieku senatorów siedmiu kadencji wy-niosła 53,24 lata, wwieku 50 – 59 lat było 35,2% senatorów, wwieku 40 – 49 lat 29,6%, wwieku 60 – 69 lat 21,4%, atylko 3,5% sta-nowili senatorowie wprzedziale wiekowym 70 – 79 lat. Senat siedmiu minionych kaden-cji miał predyspozycje do bycia „izbą roz-wagi irozsądku”, swoistą arystokracją de-mokratycznego systemu politycznego. Au-torka stwierdza (s.239, 452): „Prawie 1/3 senatorów (30%) legitymowała się stopnia-mi itytułami naukowymi, zktórych ponad połowa (57%) posiadała tytuł profesora lub stopień doktora habilitowanego”. Nie było żadnego senatora zwykształceniem wy-łącznie podstawowym, a59% stanowili se-natorowie magistrowie, inżynierowie iin-żynierowie/magistrowie. „WSenacie I–VII kadencji […] najliczniejszą reprezentację stanowili prawnicy (14%), nauczyciele aka-demiccy (14%) oraz lekarze (10%)”. Senat

187Recenzje

był zdominowany przez mężczyzn. Nielicz-ny udział kobiet wSenacie miał swoją przy-czynę już wfakcie, że wlatach 1989 – 2011 na listach wyborczych do Izby drugiej znaj-dowało się tylko od 6% do 16% kandydatek (s.453). Na podstawie doświadczeń wybo-rów uzupełniających wokreślonych okrę-gach, powodujących wysokie koszty (od 700 tys. do 2 mln zł). Autorka formułuje wniosek owprowadzenie zastępców sena-torów wprzypadku wygaśnięcia lub utra-ty mandatu przez senatora (przez zastoso-wanie rozwiązania zawartego do Ordyna-cji wyborczej do Senatu z8 lipca 1935r.).

Pod względem wartości poznawczych, wielostronnych podejść analitycznych oraz sformułowanych ocen iwniosków dominu-jącą pozycję monografii zajmuje rozdział czwarty – Rola Senatu wpolskim ustro-ju politycznym. Temu najbardziej intere-sującemu problemowi słusznie Autorka po-święciła 147 stron monografii (na 420 stron wszystkich rozdziałów). Wkrótkiej recenzji nie sposób jest zaprezentować licznych wąt-ków podjętej tu problematyki. Wrozdzia-le zawarto analizę faktycznego (realnego) udziału Izby drugiej wkształtowaniu pol-skiego prawa (wtym wpodejmowaniu ini-cjatyw ustawodawczych), funkcji kreacyj-nej ifunkcji kontrolnej (wzbudzającej wie-le kontrowersji). Zlicznej faktografii iwnio-sków zawartych wtym rozdziale przytacza-my tyko kilka. Wlatach 1989 – 2011 Sejm skierował do Senatu 3762 ustawy, zktórych Izba druga rozpatrzyła 3749 ustaw, wnosząc poprawki do 1851 ustaw izgłosiła 45 wnio-sków oodrzucenie ustaw. Zustaw, do któ-

rych Senat zgłosił poprawki, Sejm przyjął wszystkie w739 ustawach, część poprawek w988 ustawach, wszystkie poprawki odrzu-cił tylko w108 ustawach, a16 nie rozpa-trzył wogóle1. Wkonkluzji Autorka stwier-dza: „Oile można podawać wwątpliwość doniosłość wielu senackich poprawek, nie-skończenie dyskutować zasadności zmian zgłoszonych przez Izbę drugą, to już nie sposób podważyć ich łącznej liczby, tj. pra-wie 20 tys., która przecież niezbicie dowo-dzi, że Senat wlatach 1989 – 2011 wistot-ny sposób wpływał na kształt stanowionego prawa” (s.446). Wtym okresie Senat sko-rzystał 250 razy zprawa inicjatywy usta-wodawczej (aż 123 razy wVII kadencji), ztego 139 projektów senackich ustaw zo-stało uchwalonych przez Sejm. Wraz zupły-wem kolejnych kadencji rosła rola Senatu wpowoływaniu niektórych organów pań-stwowych („wyrażenie zgody” lub „powo-łanie totalne”). Część rozdziału poświęco-no roli idziałalności Senatu na rzecz emi-gracji, Polonii iPolaków za granicą.

Monografię kończy stosunkowo krótki, ale oryginalny wpodejściu badawczym iin-teresujący szczególnie dla politologa iso-cjologa rozdział: Senat wopinii publicz-nej. Zaprezentowano wnim jakże zróżni-cowaną dynamikę ocen działalności Senatu (zlicznymi wykresami), wskazano na czyn-niki kształtujące ocenę Senatu, stanowisko

1 Wanalizowanym okresie Senat przedstawił 25835 poprawek, zktórych Sejm rozpatrzył 25576, przyjmując 19831 poprawek (76,7%), a5745 popra-wek odrzucił (22,2%). Ponad ¾ senackich poprawek uzyskało akceptację Sejmu (s.302).

188 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

opinii publicznej wobec likwidacji Senatu iwreszcie wyniki konfrontacji opinii na te-mat Senatu zopiniami na temat Sejmu. Do analiz trafnie wykorzystana została metoda behawioralna pośrednia oparta na 215 ba-daniach CBOS przeprowadzonych wokre-sie od lipca 1989 do października 2011r. Analiza wyników badań na przestrzeni po-nad 20 lat prowadzi do wniosku, że opinie na temat Senatu kształtowały się pod wpły-wem określonych wydarzeń całokształ-tu życia politycznego, a szczególnie pod wpływem kampanii wyborczych, diagno-zy sytuacji społeczno-gospodarczej ipoli-tycznej wkraju. Oceny działalności Sena-tu nieco różniły się od ocen Sejmu (wosta-tecznym podsumowaniu na korzyść Sena-tu). Zależne były od orientacji ideowo-po-litycznej respondentów, ich cech społecz-no-demograficznych, wykształcenia, miej-sca zamieszkania iinnych. Mimo nieco lep-szej opinii od Sejmu Senat zlat 1989 – 2011 „nie zdołał wyrobić sobie należnego presti-żu ipowszechnej społecznej akceptacji, se-natorowie dość rzadko pełnili role autory-tetów, ajeśli już, to raczej zpowodu wła-snych osiągnięć zawodowych, anie zfaktu zasiadania wIzbie drugiej” – pisze K.Lesz-czyńska (s.456).

Podsumowując efekty procesu badaw-czego, Autorka wystawia pozytywną oce-nę Senatu. „Analizy miejsca iroli Senatu wsystemie ustrojowym Polski wskazują” – podkreśla Autorka, „iż spełnia on wiele ważnych funkcji”. Dotyczą one procesu legi-slacyjnego ifunkcji kreacyjnej, sprawowa-nia opieki nad polską emigracją iPolonią.

Nie podważają faktycznie tej oceny głosy negujące istnienie Senatu. Autorka wskazu-je, że „Polscy politycy wlatach 1989 – 2010 nie byli wrzeczywistości zainteresowani rozwiązaniem drugiej Izby parlamentu. Na-wet ci, którzy przed wyborami parlamen-tarnymi opowiadali się za likwidacją Sena-tu, po wygranej elekcji przez ich ugrupowa-nie polityczne na ogół stawali się zwolenni-kami jego istnienia lub wskazywali na istot-ne przeszkody uniemożliwiające jego znie-sienie. (Zdarzało się nawet, że zdeklarowa-ni entuzjaści odejścia od dwuizbowego mo-delu parlamentu ubiegali się omandaty se-natorskie. […] Izba druga była ijest nie-wątpliwie politykom potrzebna, ito zwie-lu powodów. Senat to przecież 100 dodat-kowych miejsc do podziału, przede wszyst-kim między partie polityczne. To wręcz ide-alne miejsce do rozpoczynania kariery po-litycznej na szczeblu ogólnopolskim […] lub jej zakończenia wdobrym stylu. […] Zobserwacji polskiej sceny politycznej po 1989r. wynika, że Senatem można zarówno nagradzać poprzez wydobycie zpolityczne-go niebytu, jak ikarać wwyniku odstawie-nia na tzw. boczny tor. Postulaty partii poli-tycznych dotyczące likwidacji Senatu, prze-kształcenia Senatu „wizbę oinnym charak-terze niż obecnie”, np. Izbę Samorządową, lub przynajmniej ograniczenia liczby sena-torów miały zreguły okazjonalny charakter. Jak dotąd politycy nie wprowadzili żadnych zmian wtym zakresie” (s.449).

Monografia Krystyny Leszczyńskiej za-wiera bogate kompendium wiedzy oSejmie RP wlatach 1989 – 2011, zarazem głęboką

189Recenzje

refleksję nad funkcjonowaniem tej instytu-cji polskiego systemu politycznego. Zawie-ra też określone wnioski odnośnie do pod-niesienia rangi Izby drugiej wParlamencie iwopinii publicznej. Wpełni podzielam opinię recenzentów wydawniczych. Józef M.Fiszer stwierdził, że Autorka podjęła pró-bę weryfikacji „wielu potocznych iobiego-wych opinii oSenacie. […] Czyni to wspo-sób rzetelny ierudycyjny, stawiając jedno-cześnie wiele hipotez, tez ipytań badaw-czych, które skrupulatnie analizuje istara się znaleźć adekwatne odpowiedzi. (monogra-fia jest nie tylko dziełem oryginalnym, ale również de facto pionierskim, jeśli idzie oli-teraturę przedmiotu”. Podobne uznanie wy-raził recenzent wydawniczy, były Marszałek Senatu Longin Pastusiak, oceniając, iż praca K.Leszczyńskiej ma charakter „obiektyw-nej, naukowej analizy Senatu, opartej na em-pirycznych danych. (Jest to wyjątkowa pozy-cja, rezultat benedyktyńskiej pracy badaw-czej)”. Wyrażam przekonanie, że monogra-fia K.Leszczyńskiej spotka się zuznaniem profesjonalistów, studentów nauk społecz-nych iprawnych, praktyków życia politycz-nego, dziennikarzy iszerszych czytelników. Przemawia za tym bogata poznawcza treść pracy, komunikatywny język, jasność nar-racji, atakże staranna forma edytorska wy-

dania. Za książkę Krystyny Leszczyńskiej Wydawnictwo UMCS otrzymało wyróżnie-nie za najlepszą książkę akademicką wroku 2015 wkonkursie Stowarzyszenia Wydaw-ców Szkół Wyższych „Gaudeamus” pod-czas 19. Międzynarodowych Targów Książ-ki wKrakowie.

BiBliografia:

Leszczyńska, K. (2005). Rządy Rzeczypospolitej Pol-skiej wlatach 1989 – 2001. Skład, organizacja itryb funkcjonowania. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Leszczyńska, K. (2005). Rządy Rzeczypospolitej Pol-skiej wlatach 1989 – 2005. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Leszczyńska, K. (red.) (2010). Rzeczpospolita Polska 1989 – 2009. Problemy wybrane. Toruń: Wydaw-nictwo Adam Marszałek.

Leszczyńska, K., Olszewski, E. (red.) (2011). Ruch so-cjaldemokratyczny wRzeczypospolitej Polskiej (1989 – 2010). Lublin: Wydawnictwo Uniwersyte-tu Marii Curie-Skłodowskiej.

Mycielska, D., Zawadzki, J.M., (2009). Początki pra-cy odrodzonego Senatu. Warszawa: Kancelaria Senatu.

Okrzesik, J. (2007). Polski Senat. Studium politolo-giczne. Warszawa: Kancelaria Senatu.

Zientarski, P.B. (2011). Organizacja wewnętrzna Se-natu: studium prawno-ustrojowe. Toruń: Wy-dawnictwo Adam Marszałek.

vol� 50/2016, ss� 190–194ISSN 1505-2192www�athenaeum�umk�plDOI: 10�15804/athena�2016�50�13

krzysztof kowalczyk, Między antyklerykalizmem a konfesjonalizacją. Partie polityczne wobec Kościoła katolickiego w Polsce po 1989 roku,

Wydawnictwo mADO, toruń 2016, ss. 392

Michał Strzelecki*

cześnie zauważyć, iż dobrze sformułowany przez Autora temat precyzyjnie określa nie tylko przedmiot badania, ale także jego ce-zury. Jest to otyle istotne, iż przy obecnym stanie ustaleń naukowych dotyczących tak działalności polskich partii politycznych po 1989r., jak iformułowanych irealizo-wanych przez nie koncepcji politycznych nie jest łatwo dokonać wyboru zagadnie-nia badawczego atrakcyjnego, oryginalne-go oraz interesującego poznawczo. Wprzy-padku monografii Krzysztofa Kowalczyka temat ten należy uznać natomiast za pio-nierski, aktualny, potrzebny ijednocześnie wymagający znacznych umiejętności na-ukowych, któremu sprostać może jedynie badacz dojrzały merytorycznie imetodo-logicznie.

Na uwagę zasługuje zpewnością już sam sposób ujęcia problemu badawczego, któ-ry na gruncie polskiej politologii nie do-czekał się dotąd szerszego izarazem kom-pleksowego ujęcia. Jest to otyle zaskaku-

Książka Między antyklerykalizmem akonfe-sjonalizacją. Partie polityczne wobec Kościo-ła katolickiego wPolsce po 1989 roku po-zostaje niewątpliwie ukoronowaniem do-tychczasowych badań Krzysztofa Kowal-czyka, azarazem pracą ze wszech miar po-trzebną. Podjęcie tak sformułowanego pro-blemu badawczego wydaje się tym bardziej uzasadnione, iż nie był on dotąd przedmio-tem odrębnych analiz naukowych inie do-czekał się całościowego, azarazem synte-tycznego opracowania ocharakterze poli-tologicznym. Problematyka ta zasługuje na uwagę także ze względu na swą aktualność, zwłaszcza wkontekście ożywionej dyskusji odokonujących się współcześnie przeobra-żeniach cywilizacyjnych, kierunkach prze-mian obyczajowych, źródłach izasadach moralności społecznej oraz miejscu Kościo-ła we współczesnym świecie. Warto jedno-

* Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Politologii iStudiów Międzynarodowych.

191Recenzje

jące, iż, jak trafnie zauważył Autor, Kościół katolicki odegrał znaczącą rolę wnajnow-szej historii Polski, zajmując również stano-wisko wobec wielu kluczowych zagadnień będących przedmiotem debaty publicznej po 1989r. Jednocześnie spór o jego rolę imiejsce wżyciu publicznym stał się nie-wątpliwie jedną zistotniejszych osi konflik-tów między różnorodnymi podmiotami po-litycznymi. Nieliczni badacze podejmowa-li co prawda próby analizy stanowiska pol-skich formacji ideowo-politycznych wobec religii iKościoła katolickiego, były to jed-nak zreguły próby powierzchowne, frag-mentaryczne iodnoszące się nade wszyst-ko do przeszłości, wtym zwłaszcza do okre-su Drugiej Rzeczypospolitej iPRL.

Szczegółowa analiza recenzowanej mo-nografii pozwala na stwierdzenie, iż zarów-no jej tytuł, konstrukcja, jak itreść poszcze-gólnych rozdziałów zostały starannie prze-myślane. Większych wątpliwości nie budzą również sformułowane przez Autora hipo-tezy badawcze, wśród których szczególną rolę odegrał pogląd, iż wprzypadku wszyst-kich badanych podmiotów polityki (partii iugrupowań) deklarowane przez nie sta-nowisko odnoszące się do relacji państwo--Kościół pozostawało wzgodności zwar-tościami realizowanymi. Sformułowanie hipotez było otyle istotne, iż wnaturalny sposób implikowało potrzebę ich weryfi-kacji, czyniąc zarazem koniecznym wyod-rębnienie ianalizę szeregu zagadnień szcze-gółowych. Wkonsekwencji wtoku prowa-dzonego postępowania badawczego Autor dążył do znalezienia odpowiedzi na liczne

pytania cząstkowe, które dotyczyły m.in. form oddziaływania Kościoła katolickie-go na system polityczny, uwarunkowań jego obecności wżyciu publicznym upro-gu przemian ustrojowych w1989r., sta-nowiska poszczególnych ugrupowań poli-tycznych wobec postulatów Kościoła kato-lickiego, argumentów, do których odwoły-wały się parlamentarne podmioty politycz-ne, uczestnicząc wdyskusji nad postulata-mi Kościoła katolickiego, atakże poziomu akceptacji treści jego nauczania idziałalno-ści przez polską opinię publiczną.

Weryfikacji przywołanych hipotez oraz odpowiedzi na pytania cząstkowe sprzyjały niewątpliwie właściwie dobrane oraz umie-jętnie przez Autora wykorzystane metody badawcze, spośród których na plan pierw-szy wysuwają się zwłaszcza metoda analizy systemowej, która pozwoliła na określenie skali wpływu Kościoła katolickiego wPol-sce oraz jego postulatów na kształt sytemu politycznego oraz polskiej sceny partyjnej. Za wpełni uzasadnione należy uznać rów-nież wykorzystanie innych metod, awśród nich zwłaszcza metody instytucjonalno--prawnej, komparatystycznej, decyzyjnej czy genetyczno-historycznej, która szcze-gólnie pomocna okazała do przeanalizo-wania założeń ideowo-programowych po-szczególnych partii i ugrupowań parla-mentarnych. Zpunktu widzenia celów re-cenzowanej rozprawy za przydatną uznać należy również metodę komparatystyczną, która umożliwiła Autorowi określenie róż-nic ipodobieństw między poszczególny-mi rodzinami partii politycznych wodnie-

192 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

sieniu do kwestii aksjologicznych iwyzna-niowych, awkonsekwencji wyjaśnienie ich wpływu na praktykę polityczną ikonkret-ne działania.

Niezaprzeczalnym walorem recenzowa-nej monografii pozostaje niewątpliwie bar-dzo bogata izarazem zróżnicowana baza źródłowa, krytycznie iwnikliwie wykorzy-stana zgodnie zobowiązującymi wśrodo-wisku politologicznym wymogami i dy-rektywami metodologicznymi. Wpierw-szej kolejności tworzą ją przede wszyst-kim liczne akty normatywne, dokumen-ty parlamentarne, awśród nich sprawoz-dania stenograficzne zposiedzeń Sejmu iSenatu oraz projekty ustaw, jak również zbiory archiwalne pochodzące zarówno ze zbiorów własnych Autora, jak iArchiwum Partii Politycznych Instytutu Studiów Po-litycznych PAN wWarszawie oraz Archi-wum Pracowni Dokumentacji Badań Życia Politycznego Instytutu Politologii Uniwer-sytetu Wrocławskiego. Uznanie budzą tak-że wykorzystane przez Krzysztofa Kowal-czyka dokumenty imateriały ugrupowań parlamentarnych, dostępne zarówno wfor-mie drukowanej, jak ielektronicznej. Wy-kaz źródeł dopełniają dokumenty wytwo-rzone wobrębie Kościoła katolickiego, wy-wiady zprzedstawicielami duchowieństwa iświata polityki, jak również raporty iko-munikaty zbadań opinii publicznej. Wnie-wystarczającym stopniu wykorzystano na-tomiast pisma społeczno-polityczne uczest-ników iobserwatorów polskiego życia poli-tycznego oraz opublikowane przez nich pa-miętniki iwspomnienia. Pewien niedosyt

budzi także marginalne potraktowanie pu-blicystyki prasowej, która pozwoliłaby na doprecyzowanie zasadniczych kierunków toczącej się wanalizowanym okresie deba-ty publicznej oraz ukazanie skali poparcia dla określonych koncepcji ipoglądów. Jest to otyle istotne, iż wpublikowanych na ła-mach prasy artykułach i komentarzach podejmowane są niejednokrotnie pierw-sze próby scharakteryzowania nowych zja-wisk itendencji politycznych, określenia ich wpływu na kształt debaty publicznej, jak również wytyczenia optymalnych wzmie-niających się uwarunkowaniach kierunków imetod działania. Uwagi te nie podważają wszakże pierwszorzędnego znaczenia wy-korzystanych przez Autora źródeł, których analiza wymagała niewątpliwie znacznych umiejętności badawczych, wiedzy pozaźró-dłowej oraz dojrzałości interpretacyjnej.

Naturalnym dopełnieniem zasygnali-zowanej powyżej bazy źródłowej pozosta-je zpewnością bogata iodnosząca się do różnych aspektów funkcjonowania pol-skiej sceny politycznej literatura przedmio-tu, wobrębie której odnaleźć można zarów-no opracowania ocharakterze syntetycz-nym iteoretycznym, jak iprace koncentru-jące się na analizie tych zagadnień ikate-gorii, które stanowiły istotny punkt odnie-sienia dla analizy stanowiska polskich par-tii iugrupowań parlamentarnych wobec Kościoła katolickiego. Obok pozycji star-szych zawiera ona jednocześnie monogra-fie opublikowane wciągu ostatnich lat, do których zaliczyć należy m.in. rozprawę Ma-rii Wincławskiej omawiającą funkcjonowa-

193Recenzje

nie oraz rozwój Unii Wolności, monogra-fię Łukasza Tomczaka analizującą miejsce partii lewicowych wpolskim systemie po-litycznym po 1989r., pracę Joanny Sanec-kiej-Tyczyńskiej będącą wnikliwym stu-dium myśli politycznej Prawa iSprawie-dliwości, czy choćby monografię Tomasza Sikorskiego podejmującą próbę analizy ob-licza ideowo-politycznego oraz działalno-ści Ruchu Młodej Polski. Równie rzetelnie wpracy wykorzystano liczne artykuły na-ukowe publikowane zarówno wmonogra-fiach zbiorowych, jak irenomowanych cza-sopismach naukowych. Można zatem zpeł-nym przekonaniem stwierdzić, iż wykorzy-stana przez dra Krzysztofa Kowalczyka lite-ratura przedmiotu jest mocną stroną przy-gotowanej monografii iświadczy obardzo dobrej znajomości dotychczasowych usta-leń naukowych, zarówno wzakresie funk-cjonowania polskiego systemu partyjne-go, jak ipolskiej myśli politycznej po 1989 roku. Trudno mieć również wtym przypad-ku jakiekolwiek poważniejsze zastrzeżenia do sposobu jej wykorzystania, choć zcałą pewnością niektóre artykuły imonografie zasługiwały na częstsze przywołanie. Uwa-gę zwraca jednak lekkość, swoboda, anie-jednokrotnie również swada womawia-niu poruszanej problematyki, świadcząca wgruncie rzeczy nie tylko opasji badaw-czej irzetelności Autora, ale także ojego znajomości współczesnej polskiej myśli po-litycznej oraz meandrów polskiego sytemu partyjnego.

Realizacji wytyczonych celów badaw-czych sprzyjała także niewątpliwie przemy-

ślana konstrukcja pracy, której nadano cha-rakter problemowy. Wkonsekwencji mono-grafia składa się zpięciu rozdziałów, któ-re tworzą logiczną ikomplementarną ca-łość. Wśród nich szczególne znaczenie po-siada rozdział pierwszy, wktórym umiejęt-nie omówiono miejsce Kościoła katolickie-go wsferze publicznej, formy jego oddzia-ływania na system polityczny oraz jego oto-czenie, jak również uwarunkowania obec-ności formułowanych przezeń postulatów wprogramach ipraktyce politycznej. Rów-nie interesujący wydaje się rozdział drugi, wktórym scharakteryzowano podstawowe postulaty Kościoła katolickiego odnoszące się do polityki, modelu ifunkcjonowania państwa oraz podstawowych problemów społecznych, odnosząc je także, co niezwy-kle istotne, do realiów polskich. Rozważa-nia te należy uznać za tym bardziej istot-ne, iż stworzyły one naturalne podłoże dla analizy refleksji programowej praktycz-nie wszystkich liczących się po 1989 roku rodzin ideowych polskich partii politycz-nych, poświęconej miejscu Kościoła kato-lickiego ijego postulatom dotyczącym życia zbiorowego. Jej naturalnym uzupełnieniem były natomiast wnioski zawarte wrozdzia-le czwartym, wktórym skoncentrowano się na praktycznych aspektach funkcjonowa-nia wspomnianych ugrupowań, wynika-jących zformułowanych przez nie poglą-dów. Wkonsekwencji wcentrum zainte-resowania Autora znalazły się m.in. takie kwestie, jak: obecność postulatów Kościoła wprogramach wyborczych, dyskusja wokół uchwalenia konstytucji oraz stanowisko po-

194 ATHENAEUMPolskie Studia Politologiczne

vol. 50/2016

szczególnych ugrupowań wobec katolickich postulatów konstytucyjnych, próby noweli-zacji ustawy zasadniczej z2007r., spór ora-tyfikację konkordatu, dyskusja wokół na-uczania religii wszkole oraz obecności war-tości chrześcijańskich wustawie medialnej, atakże zagadnienia związane zochroną ży-cia poczętego, legalizacją związków part-nerskich oraz zapłodnieniem in vitro. Do-bór wspomnianych problemów uznać nale-ży niewątpliwie za przemyślany ilogiczny, asposób analizy oraz sformułowane przez Autora wnioski świadczą ojego głębokiej znajomości poruszanych problemów. Po-dobną opinię można zresztą sformułować pod adresem ostatniego rozdziału mono-grafii, wktórym przedmiotem uwagi Au-tora była postawa poszczególnych elekto-ratów partyjnych wobec postulatów iroli Kościoła katolickiego wżyciu politycznym. Wnikliwa analiza odnoszących się do wspo-mnianego zagadnienia materiałów źródło-wych (przede wszystkim sondaży opinii publicznej) pozwoliła zresztą na sformu-łowanie interesującej konkluzji ocharak-terystycznej dla drugiej połowy lat 90. XX wieku zmianie percepcji Kościoła katolic-kiego igeneralnej akceptacji jego obecno-

ści wsferze publicznej. Wokresie analizo-wanego dwudziestolecia (1989 – 2011) nie-zmiennie negatywnie oceniano natomiast wszelkie próby jego oddziaływania na bie-żącą politykę.

Na aprobatę zasługuje również formuła zakończenia, wktórym podkreślono, iż Ko-ściół katolicki wPolsce oddziałuje wistocie na różne komponenty systemu polityczne-go (wtym także na partie polityczne), przy czym charakter tego oddziaływania może przybierać zarówno formy bezpośrednie, jak ipośrednie. Uźródeł takiego stanu rze-czy leżą przy tym złożone uwarunkowania historyczne, które przyczyniły się do pod-niesienia jego roli iznaczenia wżyciu spo-łecznym.

Charakterystyczny dla wspomnianej monografii sposób analizy, wpełni autor-skie ustalenia oraz zawarte wniej konkluzje potwierdzają jednoznacznie, iż jest ona nie-zwykle ważnym iliczącym się osiągnięciem naukowym. Podejmuje bowiem problem szerzej nieanalizowany, wnosząc tym sa-mym oryginalny iważki poznawczo wkład do badań poświęconych zarówno polskiej myśli politycznej, jak ipolskiemu systemo-wi politycznemu.